Η Λούλα Αναγνωστάκη δεν είναι πια εδώ

Η Λούλα Αναγνωστάκη γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 13 Δεκεμβρίου 1928 και πέθανε στην Αθήνα στις 8 Οκτωβρίου 2017 σε ηλικία 83 ετών.

Πριν από 10 χρόνια άκουσα στο ραδιόφωνο τον «Ήχο του όπλου», στο Τρίτο. Έτσι μου συστήθηκε η Λούλα Αναγνωστάκη. Σε μένα και σε πολλούς νεότερους. Μέσα από το θέατρο στο ραδιόφωνο, μέσα από μια παλιά ηχογράφηση. Έγραψα την παράσταση σε κασέτα και έκτοτε την ξανάκουσα μπόλικες φορές. Μέχρι στιγμής δεν έτυχε –δυστυχώς– να δω κάποιο έργο της στο θέατρο. Μόνο να διαβάσω. Από τότε, όμως, μου έχει εντυπωθεί στο μυαλό η εικόνα αυτής της ντυμένης στα μαύρα φιγούρας με τα χαρακτηριστικά μαύρα γυαλιά. Αυτής της γυναίκας που πριν από πενήντα και κάτι χρόνια πήγε και έδωσε στον Κουν δυο μονόπρακτα κι εκείνος –αφού του άρεσαν– της ζήτησε άλλο ένα, ώστε να μπορέσει να συγκροτήσει μια ολοκληρωμένη παράσταση. Και της έδωσε περιθώριο μια εβδομάδα για να το γράψει. Κι εκείνη το έγραψε σε μία μόλις νύχτα. Ξενύχτησε, όμως το ίδιο βράδυ το τελείωσε. Ένα μονόπρακτο σε μια νύχτα, η «Παρέλαση». Ένα μονόπρακτο εμπνευσμένο από τη φυλάκιση του αδερφού της, του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη.​

Η Λούλα Αναγνωστάκη είναι, ίσως, η πιο εμβληματική γυναικεία μορφή στο συγγραφικό χώρο του ελληνικού θεάτρου μεταπολεμικά. Είναι μια γυναίκα, το όνομα της οποία είναι και θα παραμένει πάντα συνδεδεμένο με το περίφημο «υπόγειο» του Θεάτρου Τέχνης από τα μέσα της δεκαετίας του ’60, οπότε παρέδωσε τα μονόπρακτά της στον ίδιο τον Κάρολο Κουν και τα είδε να ανεβαίνουν στο θέατρο σκηνοθετημένα από τον ίδιο. Η «Τριλογία της Πόλης» που αποτελείται από τρία μονόπρακτα («Η Διανυκτέρευση», «Η Πόλη», «Η Παρέλαση») ήταν το πρώτο εγχείρημά της που ανέβηκε στη σκηνή το 1965. Έκτοτε ακολούθησαν και άλλα, μεταξύ των οποίων «Η Κασέτα», «Ο Ήχος του Όπλου», «Διαμάντια και Μπλουζ», «Νίκη». Ο άμεσος και καθαρός της λόγος, το στίγμα της σύγχρονης Ελλάδας που υπάρχει πάνω στο έργο της, ο κοινωνικός προβληματισμός, τα αδιέξοδα, τα εσωτερικά υπαρξιακά ζητήματα και η αποτύπωση μιας εποχής έκαναν τα έργα της Λούλας Αναγνωστάκη να ξεχωρίσουν.

​Το ιδιαίτερο με την Λούλα Αναγνωστάκη ήταν η συνολική της παρουσία. Ακόμα και για τους νεότερους, της δικής μου γενιάς, που δεν την προλάβαμε ενεργή στο γράψιμο, η γυναίκα αυτή ήταν (και θα είναι) πάντα μια μυστηριώδης φιγούρα, λεπτή κι αέρινη. Ήταν αυτόφωτη. Και με τον σύζυγό της, τον συγγραφέα και ψυχίατρο, Γιώργο Χειμωνά αποτελούσαν –και παραμένουν– ένα εμβληματικό ζευγάρι.

​Διαβάζοντας τον «Ήχο της ζωής» (εκδόσεις Καστανιώτη) πριν από καιρό, στάθηκα σε ένα κείμενό της με τίτλο «Σημειώσεις για το θέατρο», στο οποίο μιλά για την ιδιαιτερότητα του θεατρικού κειμένου: «Το θεατρικό έργο λειτουργεί μόνο σα σύνολο. Μερικές καλές σκηνές δε σημαίνουν ποτέ καλό θεατρικό έργο». Και στη συνέχεια επισημαίνει τη διαφορά θεάτρου και λογοτεχνίας ξεκαθαρίζοντας ότι ο πραγματικός θεατρικός συγγραφέας δεν είναι λογοτέχνης. Δεν είναι, δηλαδή, τεχνίτης του λόγου, παρά το γεγονός ότι ο λόγος είναι το εργαλείο του. Ο θεατρικός συγγραφέας, σημειώνει η Λούλα Αναγνωστάκη, «δε φτιάχνει βιβλία. Φτιάχνει κείμενο για μια παράσταση. Και αυτό είναι το σημαντικό και το εντελώς διαφορετικό: η παράσταση. Η ζωντανή και δημιουργική αναπαραγωγή του κειμένου από τρίτους, τους ηθοποιούς, και η άπιαστη, η φευγαλέα, αλλά πολλές φορές ισχυρότατη, επίδραση του πάνω στο κοινό». Αν και η ίδια σημειώνει, βέβαια, σε μια συνέντευξη που περιλαμβάνεται στο βιβλίο πως το θεατρικό έργο είναι αυθύπαρκτο ως λογοτεχνικός λόγος, επισημαίνει δε ότι ολοκληρώνεται μόνο με τη μεταφορά του στη σκηνή: «Αυτή η τελείωση που εννοώ, που μόνο με την παράσταση πραγματοποιείται, αυτή η συναρπαστικότερη περιπέτεια του θεάτρου που δεν έχουν άλλα είδη λόγου: ένα κείμενο αυτοτελές που όμως έχει τη δυνατότητα να αναπαράγεται διαφορετικά κάθε φορά, να πλουτίζεται διαρκώς με άλλες όψεις, ανοικτό σε εκδοχές και πιθανότητες. Αυτό είναι το θαύμα του θεάτρου».

​Στο ίδιο βιβλίο, η Λούλα Αναγνωστάκη απαντά στο ερωτηματολόγιο του Προυστ. Κλείνοντας αυτό το κείμενο, κρατώ και σας μεταφέρω τις δυο τελευταίες απαντήσεις της στις δυο τελευταίες ερωτήσεις του ερωτηματολογίου:

Ποιοι είναι οι πραγματικοί σας ήρωες;
Οι νικημένοι.

Αν μπορούσατε να διαλέξετε πώς να επιστρέψετε στη ζωή, τι θα θέλατε να είστε;
Μια ιδεολογία. (Με φανατισμένους οπαδούς).

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

​Η Λούλα Αναγνωστάκη δεν είναι πια εδώ. Άφησε, όμως, πίσω της μια μεγάλη και σπουδαία παρακαταθήκη στον πολιτισμό αυτού του τόπου. Και της είμαστε ευγνώμονες. 

(η φωτογραφία είναι του Σπύρου Στάβερη για το περιοδικό 01, τραβηγμένη στο σπίτι της τον Νοέμβριο του 1995)