Γιατί το αρχαίο δράμα δεν είναι αντιπολεμικό
Κείμενο: Σοφία Ζήση (sofiazissi1@gmail.com)
Αφορμή για το κείμενο αυτό είναι δηλώσεις ανθρώπων του θεάτρου στον ελληνικό χώρο που ασχολούμενοι κυρίως με την αρχαία τραγωδία, ως ηθοποιοί ή σκηνοθέτες, κάνουν λόγο για τον αντιπολεμικό χαρακτήρα των αρχαίων κειμένων. Η άποψη αυτή δεν περιορίζεται στους επαγγελματίες του θεάτρου, ή στον ελληνικό χώρο μόνο. Σε κριτικούς, δημοσιογράφους, αρθρογράφους, ακαδημαϊκούς, στην κοινή γνώμη, στην Ελλάδα και διεθνώς, το κυρίαρχο αφήγημα είναι πως σημαντική πτυχή του αρχαίου δράματος είναι ο αντιπολεμικός του χαρακτήρας, άποψη που χρησιμοποιείται στις περισσότερες αναλύσεις ως κεντρική για την κατανόηση των έργων. Σ’ αυτό το κείμενο θα επιχειρήσω να αποδείξω πως η σύνδεση της αθηναϊκής τραγωδίας με αντιπολεμικές συνδηλώσεις είναι αναχρονιστική, θεωρητικά αστήρικτη και ευκαιριακή.
Στην πρώτη ενότητα του κειμένου εντοπίζεται η γέννηση του αντιμιλιταρισμού ως κοινωνικού φαινομένου συνυφασμένου με την νεωτερικότητα. Αυτό γίνεται για να ξεκαθαριστεί η προέλευση της έννοιας του αντιπολεμισμού για να αναδειχτεί και να στηριχτεί η κεντρική θέση του κειμένου, δηλαδή το άτοπο της άμεσης ερμηνείας του αρχαίου δράματος ως φέροντος αντιπολεμικού μηνύματος. Στην ίδια ενότητα επιχειρείται και μια αποδόμηση της άποψης πως ο πασιφισμός υφίσταται ως έννοια από την αρχαιότητα. Μια προσεκτικότερη ανάλυση των γραφομένων των αρχαίων κλασικών επί του θέματος αποκαλύπτει το άτοπο της σύνδεσης των ιδεών τους με τον πασιφισμό. Στη δεύτερη ενότητα θα απαντηθούν ερωτήματα ως προς τον βαθμό ελευθερίας που μπορούν να διεκδικήσουν οι ερμηνευτές των κλασικών έργων. Θα εξεταστούν σύγχρονες μεταφορές έργων στο θέατρο, θα συζητηθεί εν συντομία η κυριαρχία του κειμένου σε σχέση με τα υπόλοιπα στοιχεία μιας θεατρικής παραγωγής, και θα γίνει αναφορά σε συγκεκριμένα παραδείγματα απόψεων (κριτικών, ηθοποιών κ.λπ.) όσον αφορά την αντιπολεμική κατανόηση του αρχαίου δράματος, ώστε να περιγραφούν οι λόγοι που μια τέτοια κατανόηση είναι προβληματική.
Οι ρίζες του αντιμιλιταρισμού και η αντίληψη του πολέμου στην αρχαιότητα
O Martin Ceadel, στο βιβλίο του The Origins of War Prevention (1996), εντοπίζει το σημείο τομής μεταξύ του μεσαιωνικού και το σύγχρονου κόσμου όσον αφορά την αντίληψη του ανθρώπου για τον πόλεμο: «Στη μεσαιωνική και στην πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη ήταν δεδομένο για τους ανθρώπους ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα για να περιορίσουν το γεγονός του πολέμου». Την κοινωνική αυτή συμπεριφορά ο συγγραφέας περιγράφει ως μοιρολατρισμό (fatalism). «Με την έλευση της μοντέρνας εποχής, ωστόσο, ο μοιρολατρισμός έδωσε τη θέση του σε μια παρομοίως διαδεδομένη υπόθεση ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να φέρουν τις διεθνείς σχέσεις υπό τουλάχιστον μερικό έλεγχο» (Ceadel, 1). Παρακάτω διαπιστώνει πως στην προνεωτερική εποχή, παρόλο που η μοιρολατρική αντίληψη για τον πόλεμο συνυπάρχει με την «θρησκευτική και ηθική καταδίκη του πολέμου» (Ceadel, 5), η καταδίκη αυτή ήταν περιορισμένης εμβέλειας, και παραθέτει μια σειρά παραδειγμάτων θρησκευτικών ηγετών του χριστιανισμού και συγγραφέων – από τον ουμανιστή θεολόγο Έρασμο μέχρι τον ουτοπιστή και σύμβουλο του βασιλιά της Αγγλίας Henry VIII, Sir Thomas More – για να αποδείξει πως ο πόλεμος ήταν μια δεδομένη και αποδεκτή ανθρώπινη συμπεριφορά.
Η παραπάνω ανάλυση είναι αναπόφευκτα ευρωκεντρική, εφόσον το ίδιο το αντιμιλιταριστικό κίνημα εμφανίζεται για πρώτη φορά στο πλαίσιο της νεωτερικής Δύσης. Επιπλέον, το κίνητρο που o Ceadel εντοπίζει ως κεντρικό για το πέρασμα από τον μοιρολατρισμό στον έλεγχο των διεθνών σχέσεων, ανήκει σαφώς στο Δυτικό φαντασιακό, εφόσον εκ των πραγμάτων μπορεί να γίνει νοητό μόνο εντός ενός κόσμου όπου τα έθνη-κράτη ως μονάδες πολιτικής οργάνωσης έχουν αντικαταστήσει τα μοναρχικά κράτη. Παρατηρούμε δηλαδή μια σταδιακή διαμόρφωση, από τον 19o αιώνα και μετά αντι-μιλιταριστικών ιδεολογικών τάσεων, που παίρνουν πιο οργανωμένη μορφή ως τρία άλλοτε διακριτά κι άλλοτε αλληλοσυμπληρούμενα ρεύματα, όπως διαπιστώνει ο Jørgen Johansen: τους πασιφιστές, τους σοσιαλιστές (μαζί με τους αναρχικούς), και τους φιλελεύθερους [1].
Από τις παραπάνω παρατηρήσεις προκύπτει το συμπέρασμα πως ο αντιμιλιταρισμός και η αποστροφή προς τον πόλεμο είναι προϊόν αποκλειστικά της νεωτερικής εποχής, είναι έννοιες άγνωστες στην μεσαιωνική και αρχαία εποχή, και πήραν πιο συγκερκιμένη μορφή από το 1900 και έπειτα. Παρακάτω θα εξετάσουμε τους ισχυρισμούς πως ο πασιφισμός σαν ιδέα υπήρχε διαχρονικά από την αρχαιότητα ως σήμερα. Οι μελετητές του φαινομένου στηρίζονται στις απόψεις των στοχαστών που σήμερα θεωρούνται οι αντιπροσωπευτικότεροι φιλόσοφοι και διανοητές της αρχαίας εποχής, του Θουκυδίδη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Σωκράτη. Πιο συγκεκριμένα, προβάλλεται η άποψη του Θουκυδίδη πως ο Πελοποννησιακός πόλεμος ήταν «ένας αχρείαστος πόλεμος αντίπαλων φιλοδοξιών όπου φταίνε και οι δύο πλευρές» (Cady, 2). Αυτή η απόφανση δεν τοποθετεί στις σωστές τους διαστάσεις τα ιστορικά γεγονότα και τα πολιτικά κίνητρα του πολέμου αυτού, κρίνοντας εξ ιδίων τα αλλότρια, κάτι που είναι απίθανο να έγινε εκ παραδρομής από τον Θουκυδίδη. Έχει παρατηρηθεί από μελετητές του Θουκυδίδη πως ο συγγραφέας κάνει εσκεμμένες παραλείψεις και εκφέρει ελλιπείς κρίσεις των γεγονότων ορμώμενος από τις ολιγαρχικές πολιτικές του πεποιθήσεις [2]. Ο χαρακτηρισμός του Πελοποννησιακού πολέμου ως αχρείαστου, με βασικό κίνητρο τη φιλοδοξία, και η απόδοση ίσων ευθυνών και στις δύο μεριές, προβάλλεται ως πασιφιστική και λελογισμένη στάση ενός ψύχραιμου παρατηρητή που στέκεται πάνω και έξω από τα παράλογα πολιτικά πάθη. Έτσι αντιπαρέρχεται έντεχνα τον πολιτικό σχολιασμό των γεγονότων, τον οποίο όμως δεν μπορεί να αποφεύγει εσαεί.
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ