50 χρόνια μετά το πολιτικό μανιφέστο Ζ, ο Κώστας Γαβράς σκηνοθετεί το χρονικό των πολιτικών διαπραγματεύσεων, στο ταραγμένο καλοκαίρι του 2015.
Με αφορμή την βράβευση του σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά στον 76ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βενετίας και την προβολή της νέας του ταινίας Ενήλικοι στην Αίθουσα (Adults In The Room), θα περιηγηθούμε στο πολιτικό σινεφίλ σύμπαν του Έλληνα κινηματογραφιστή.
Ο Κώστας Γαβράς έχει μια παράδοση και μια ιστορία γύρω από ταινίες που έχουν ως βασικό τους πυρήνα την πολιτική επικαιρότητα.
Γεννήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1933, στην Αρκαδία. Ο πατέρας του ήταν αριστερός και μέλος του Κουμουνιστικού κόμματος. Λίγο πριν τα Δεκεμβριανά και κατά την διάρκεια του ελληνικού Εμφυλίου φυλακίστηκε. Ο πατέρας του αρνήθηκε να υπογράψει δήλωση μετανοίας λόγω πολιτικών φρονημάτων και έτσι, ο ενήλικος τότε Κώστας Γαβράς βρίσκει συνεχώς εμπόδια στο να καταφέρει να εισαχθεί σε κάποιο ανώτατο πανεπιστημιακό ίδρυμα.
Το 1951, φεύγει να σπουδάσει στη Γαλλία νομική. Τα φοιτητικά του χρόνια είναι δύσκολα. Αναγκάζεται να κάνει όποια δουλεία βρει για να επιβιώσει και συνεχώς έχει το μυαλό του στραμμένο στην πατρίδα. Του αρέσει να βλέπει πολύ κινηματογράφο και γνωρίζεται με Υβ Αλεγκρέ. Παρακολουθεί κάποια μαθήματα του και με προτροπή του ιδίου εγγράφεται στην εθνική σχολή κινηματογράφου της Γαλλίας, την περίφημη IDHEC, την ίδια σχολή που παρακολούθησε και ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος. Τελειώνοντας την βασική εκπαίδευση γίνεται βοηθός σκηνοθέτη των Ζαν Ζιονό και Ρενέ Κλαιρ (Beauties of the Night/ Les Belles de nuit-1952). Ο Γαβράς έχει παραλάβει το 1998 το βραβείο Rene-Clair, κερδίζοντας τον Πολάνσκι, που το κέρδισε τον επόμενο χρόνο.
Η πρώτη του μεγάλη ταινία, που τον κάνει ευρέως γνωστό, αλλά και αντιπαθή στο καθεστωτικό πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας, είναι η ταινία Ζ (1969).
Η ταινία είναι βασισμένη στην νουβέλα του Βασίλη Βασιλικού, που αναφέρεται στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, Επιστήμονα και βουλευτή της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ), από παρακρατικούς. Το βιβλίο, κυκλοφόρησε το 1966 με τίτλο «Ζ: Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος» (εκδόσεις Λιβάνη). Το γράμμα Ζ είναι ο απόηχος της λέξης ΖΕΙ. Είναι η λέξη που φώναζε ο κόσμος στην κηδεία του Λαμπράκη. Ο Κώστας Γαβράς, διαβάζει τα βιβλίο και αποφασίζει να το γυρίσει ταινία και όλο αυτό όταν χρονικά στην Ελλάδα είχε επιβληθεί η δικτατορία των συνταγματαρχών. Σε μια συνέντευξη του αργότερα θα πει «Ήμουν θυμωμένος, πολύ θυμωμένος. Η πατρίδα μου χανόταν».
Μετά από πολύ αγώνα και τεράστια οικονομικά αδιέξοδα και από προτροπή του ηθοποιού και φίλου του Ζακ Περέν, αποφασίζει τα γυρίσματα να λάβουν χώρα στην Αλγερία. Στην ταινία συμμετείχαν πολλοί σπουδαίοι ηθοποιοί. Τον ρόλο του Λαμπράκη έκανε ο Υβ Μοντάν, ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν έκανε τον εισαγγελέα Σαρτζετάκη. Έπαιξαν επίσης η Ειρήνη Παππά, ο Φρανσουά Περιέ και ο Ρενάτο Σαλβατόρι. Η μουσική άνηκε στον εξόριστο τότε Μίκη θεοδωράκη.
Εκτός
από μια τεχνικά άρτια ταινία, που προσεγγίζει ένα πιο ντοκιματερίστικο
τρόπο γραφής, με μη γραμμική δράση και αφήγηση, αφού τα πρόσωπα
λειτουργούν ως δορυφόροι στα γεγονότα και ο χρονικός προσδιορισμός τους
δεν ακολουθεί συγκεκριμένη αλληλουχία (σύνηθες τεχνική της Γαλλικής
σχολής κινηματογραφιστών), ο Γαβράς δημιουργεί ένα πολιτικό θρίλερ, που
όχι μόνο δε προσπαθεί να στρογγυλέψει, αλλά επιθετικά και στοχευόμενα τα
βάζει με το πολιτικό παρακράτος και τους μηχανισμούς του. Φτιάχνει ένα
μανιφέστο που κοιτάει τη χούντα κατάματα. Όλοι όσοι έχουν δει την ταινία
θυμούνται ότι στους τίτλους της αρχή ο σκηνοθέτης προσθέτει:
«Οποιαδήποτε ομοιότητα με πραγματικά γεγονότα ή πρόσωπα ζώντα και
τεθνεώτα δεν είναι τυχαία. Είναι σκόπιμη».
Δεν
μιλάει μόνο για την δολοφονία του Λαμπράκη, άλλα και για την διαφθορά
και σήψη του δικαστικού συστήματος στην Ελλάδα που ντάντευε τους
δολοφόνους και ηθικούς αυτουργούς της κάθε αυτής πράξης.
Το
αποτέλεσμα αυτής της παρρησίας είναι διεθνή καταξίωση μετά την προβολή
της ταινίας στο φεστιβάλ των Καννών τον Μάιο της ίδιας χρονιάς, τον
Φεβρουάριο του 1969. Βραβείο Πρώτου Ανδρικού Ρόλου για τον Ζαν Λουί
Τρεντινιάν) και των κριτικών (FIPRESCI) για τον Κώστα Γαβρά. Η φήμη της
πέρασε και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και τον επόμενο χρόνο ήρθε η
σειρά των Όσκαρ. Η ταινία εκπροσώπησε την Αλγερία (χώρα των παραγωγών
της ταινίας) και απέσπασε το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας και το Όσκαρ
καλύτερου μοντάζ.
Στην Ελλάδα απαγορεύτηκε η προβολή της μέχρι και μετά την πτώση της δικτατορίας. Ο σκηνοθέτης και το συνεργείο απειλήθηκαν, σε κάποιες περιπτώσεις προπηλακίστηκαν και αρκετοί ήταν εκείνοι που προσπάθησαν να απαγορεύσουν την διανομή της ταινίας.
Στο ίδιο ύφος κινήθηκαν και οι περισσότερες ταινίες του σκηνοθέτη. Η ταινία L’Aveu (Η Ομολογία/1970) περιέγραφε τη ζωή του Artur London, ενός κομμουνιστή υπουργού από την Τσεχοσλοβακία ο οποίος φυλακίστηκε άδικα και δικάστηκε για προδοσία και κατασκοπεία το 1952.
Η ταινία Missing (Ο Αγνοούμενος) που αρχικά κυκλοφόρησε το 1982 και βασίστηκε στο βιβλίο The Execution Of Charles Horman, έχει ως κεντρικό ήρωα τον αμερικανό δημοσιογράφο Charles Horman (ενσαρκώθηκε από τον John Shea στην ταινία), ο οποίος εξαφανίστηκε κατά το αιματηρό πραξικόπημα που έκανε ο αξιωματικός ο Πινοσέτ στην Χιλή και έλαβε την υποστήριξη των ΗΠΑ το 1973. Η ταινία κέρδισε το Όσκαρ Καλύτερης Προσαρμογής Σεναρίου και τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών.
Η ταινία Betrayed (Το στίγμα της προδοσίας/1988) βασίστηκε στις τρομοκρατικές δραστηριότητες του αμερικανού νεοναζί Robert Mathews και της ομάδας του The Order.
Με την νέα του ταινία, που η επίσημη πρώτη προβολή θα πραγματοποιηθεί στις 28 Σεπτεμβρίου, στο πλαίσιο των κινηματογραφικών προβολών Νύχτες Πρεμιέρας, όπου θα παραστεί ο ίδιος ο σκηνοθέτης, περιγράφει το χρονικό των διαπραγματεύσεων μετά το δημοψήφισμα της 5 Ιουλίου 2015, στις Βρυξέλες. Η ταινία είναι βασισμένη στο βιβλίου του Γιάνη Βαρουφάκη «Ανίκητοι ητημμένοι».
Ο Έλληνας Κώστας Γαβράς, είναι ένας σκηνοθέτης, που ενώ ζει στη Γαλλία δεν έφυγε ποτέ από την πατρίδα του. Τα πρόσωπα που διαλέγει για τις ταινίες του μόνο ήρωες δεν μπορούν να χαρακτηριστούν. Είναι άνθρωποι καθημερινοί που απλά δεν άντεξαν άλλο. Συγκρούστηκαν με το ίδιο το σύστημα που ίσως και να τους ανέθρεψε και να τους συντήρησε. Μα ο σκοπός δεν είναι να δημιουργήσει καλούς και κακούς. Δεν τα βάζει με τους χαρακτήρες και τις αδυναμίες τους. Αντίθετα δημιουργεί ένα καφκικό περιβάλλον, που όλοι εγκλωβίζονται και κάποια στιγμή αδυνατούν να το ανεχτούν. Ο εχθρός δεν είναι το ίδιο το σύστημα. Αυτό τον αφήνει αδιάφορο. Στις ταινίες του το σύστημα παίζει καθαρά τον ρόλο της «θεατρικής οικονομίας». Είναι το εφαλτήριο, η αφορμή. Σημασία έχει η επίδραση που δημιουργεί. Το χρησιμοποιεί για να αναδείξει την επιρροή που ασκεί η εξουσία στον ίδιο τον άνθρωπο. Και όταν εκείνος είναι έτοιμος να καταρρεύσει, παίζει τον ρόλο του παρατηρητή. Κάποιοι θεωρούν τις ταινίες του στρατευμένες. Όχι, οι ταινίες του Κώστα Γαβρά είναι βαθιά φιλοσοφημένες και ανθρωποκεντρικά ιδεολογικές. Είναι θυμωμένες και στόχο έχουν να αφυπνίσουν όχι να χειραγωγήσουν!