Γιάννης Καλπούζος: «Μέσα από την πνευματική καλλιέργεια προσδοκούμε σε έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο»
Ο πολυγραφότατος και ένας από τους σημαντικότερους ποιητές και συγγραφείς της γενιάς του, Γιάννης Καλπούζος, μιλάει για το νέο του βιβλίο του με τον τίτλο «Ραγιάς. Μέρες και νύχτες 1821» που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ψυχογιός. Στην συνέντευξη αναφέρεται για την αφορμή της έκδοσης, τα προεπαναστατικά χρόνια της Παλιγγενεσίας και τη συλλογική δράση των Ελλήνων που σηματοδότησαν και στήριξαν τον αγώνα της επανάστασης.
«Ραγιάς. Μέρες και νύχτες 1821» είναι ο τίτλος του νέου μυθιστορήματος σας. Μιλήστε μας για την αφορμή της έκδοσης και πως προέκυψε η συγγραφή του.
Ασχολούμαι με το Εικοσιένα εδώ και τρεις δεκαετίες. Μ’ ενδιέφερε να αναπλάσω στο υπόστρωμα εκείνη την εποχή και όλα όσα συνέβησαν προεπαναστατικά και καθ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης. Να ζωντανέψει στις πραγματικές του διαστάσεις αυτό το μεγαλειώδες γεγονός, χωρίς να αποκρύβονται οι σκοτεινές του πτυχές. Να φανεί και ο ρόλος των απλών αγωνιστών, οι οποίοι σήκωσαν το μεγάλο βάρος του ξεσηκωμού. Ρόλος που έμεινε στην αφάνεια, σε αντίθεση, για παράδειγμα, με το Έπος του Σαράντα. Συνάμα από την εποχή του Εικοσιένα έρχονται πλείστα μηνύματα για τους σημερινούς, αλλά και νοοτροπίες, συμπεριφορές και τρόπος σκέψης μέσω της προφορικής διδαχής από γενεά σε γενεά και αξίζει κανείς να τα αναλύσει και να προβληματιστεί επί αυτών. Κοντολογίς η εποχή μπορούσε να στηρίξει πλειάδα θεμάτων που πραγματεύεται το βιβλίο: από το αν αποτελεί στίγμα ο βιασμός για τη γυναίκα που τον υφίσταται μέχρι το κίνητρο για κάθε τι και να μη συμπεριφερόμαστε ως ραγιάδες σε τόσες εκφάνσεις της ζωής μας, σε ατομικό, οικογενειακό, επαγγελματικό και κοινωνικό επίπεδο.
Συγγραφείς, ιστορικοί και άνθρωποι του πνεύματος μελέτησαν και εξέδωσαν αρκετούς τίτλους βιβλίων με το καυτό ζήτημα της Ελληνικής Επανάστασης. Πολλοί ενδεχομένως να μιλήσουν πως το μυθιστόρημα σας γράφτηκε για λόγους επικαιρότητας. Τι έχετε να απαντήσετε;
Ο αρχικός στόχος ήταν το βιβλίο να εκδοθεί τον Μάρτιο του 2022, όταν θα έχει κατακάτσει ο πολύς θόρυβος για το Εικοσιένα. Ο αναγκαστικός εγκλεισμός κατ’ οίκον, λόγω της καραντίνας του κορονοϊού, βοήθησε να γραφτεί και να εκδοθεί νωρίτερα. Πέραν αυτού δε θεωρώ μεμπτό να θέλει ένας συγγραφέας ή ιστορικός να τιμήσει με τον δικό του τρόπο όσους αγωνίστηκαν για τη λευτεριά μας κατά τον χρόνο που υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον από τους αναγνώστες. Από τη μεριά μου δεν είναι και η πρώτη φορά που ασχολούμαι με αυτήν την εποχή. Το βιβλίο μου «Άγιοι και δαίμονες-Εις ταν Πόλιν» διαδραματίζεται κυρίως στην Κωνσταντινούπολη προεπαναστατικά, κατά τη διάρκεια της επανάστασης, όταν έγιναν οι τρομερές σφαγές στην Πόλη, και στα μεταγενέστερα χρόνια.
Στην αφήγηση σας αναφέρεστε στα προεπαναστατικά χρόνια, τότε που οι Έλληνες δοκιμάζονταν από τον σκληρό πυρήνα της σκλαβιάς. Η ιστορία μέσα από τον μύθο αποτυπώνει και την πραγματικότητα. Ποιες πηγές αναζητήσατε πριν τη συγγραφή. Γιατί η συγγραφή ενός τόσο σημαντικού αντικειμένου, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, αφοσίωση και μελέτη.
Απαιτήθηκε εξαντλητική έρευνα, η οποία όπως προανέφερα κρατά εδώ και δεκαετίες. Μελέτησα όλους τους περιηγητές που πέρασαν τα χρόνια 1800-1830 από τον Ελλαδικό χώρο και όχι μόνο, μέχρι όλα τα απομνημονεύματα Ελλήνων και ξένων της εποχής εκείνης. Από εμπορικά ή οθωμανικά λεξικά του 1815 μέχρι βιβλία για την ενδυμασία, τα όπλα, τις μεταφορές, την αρχιτεκτονική, το εμπόριο, τα νομίσματα, την παιδεία, τον καλλωπισμό, τα φαγητά και τα ποτά, τα τοπωνύμια, τα πλοία, τα έθιμα, τα φάρμακα, τη γεωργία και την ιατρική, αλλά κατέφυγα και σε γκραβούρες, πίνακες, τραγούδια, παροιμίες, επιστολές, χάρτες, τις πρώτες εφημερίδες αλλά και μεταγενέστερες, επισκέψεις σε μουσεία και μοναστήρια και όπου μπορούσα να αντλήσω την ελάχιστη πληροφορία. Επίσης μελέτησα όλα τα Αρχεία της Εθνικής Παλιγγενεσίας και πάμπολλα ιστορικά βιβλία και μελέτες.
Η γλώσσα σας είναι γλαφυρή, ρεαλιστική και με ιδιωματισμούς. Ποια δυσκολία αντιμετωπίσατε ως προς την συγγραφή, όταν ουσιαστικά απέχετε από τη γλώσσα της εποχής του 19ου αιώνα.
Μεγάλωσα σε ένα μικρό και απομονωμένο χωριό (Μελάτες Άρτας) όπου οι άνθρωποι μιλούσαν τη ρωμαίικη γλώσσα, η οποία ήταν σχεδόν ίδια από την Κωνσταντινούπολη έως την Κρήτη και από την Κύπρο έως την Ήπειρο, ανεξαρτήτως από τους τοπικούς ιδιωματισμούς και την προφορική εκφορά του λόγου. Περίπου σε αυτή τη γλώσσα πρωτομίλησα και αυτό με βοήθησε τα μέγιστα. Επιπλέον μελέτησα πάμπολλα κείμενα της εποχής του Εικοσιένα: από επιστολές μέχρι προικοσύμφωνα και φυσικά τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη ειδικά για τη γλώσσα. Ήμουν και εξοικειωμένος σε μεγάλο βαθμό αφότου έγραψα το «Άγιοι και δαίμονες-Εις ταν Πόλιν». Όμως επί της ουσίας πρόκειται για λογοτεχνική ντοπιολαλιά, με κοπιώδη επιλογή λέξεων οι οποίες είναι δυνατόν να κατανοηθούν σήμερα και συνάμα προσθέτουν στο ανθρωπογεωγραφικό μωσαϊκό της εποχής.
Πόσο χρόνο διαθέσατε για τη συγγραφή του βιβλίου;
Ενάμιση χρόνο με δώδεκα έως δεκαπέντε ώρες καθημερινά. Ενίοτε και περισσότερο. Θυμάμαι ότι το διάστημα Οκτώβριος 2020-Απρίλιος 2021 βγήκα από το σπίτι μου μόνο τρεις φορές για έναν μικρό περίπατο στη γειτονιά. Αλλά και στον περίπατο δεν έφευγε στιγμή ο νους μου από τους ήρωες και τη μυθοπλασία του βιβλίου. Ζούσα το σήμερα σαν παράπλευρη πραγματικότητα.
Μέσα από το βιβλίο σας, αναδεικνύεται τους αγωνιστές που σηματοδότησαν και στήριξαν τον αγώνα της επανάστασης, τον αφανή λαό. Ήρωες που συναντάμε μέχρι και σήμερα. Ποια πιστεύετε πως ήταν η κινητήριος δύναμη για να ξεσηκωθεί ο λαός;
Στο μυθιστόρημα φαίνεται ξεκάθαρα ότι πολλοί προσδοκούσαν στο μοίρασμα των χωραφιών και των περιουσιών τόσο των Τούρκων όσο και των κοτζαμπάσηδων. Αναφέρονται και οι τρεις απόπειρες να σκοτώσουν τους κοτζαμπάσηδες, τους οποίους έσωσε και τις τρεις φορές ο Κολοκοτρώνης. Κοντολογίς δεν ήταν καθόλου αμελητέο το κοινωνικό κίνητρο. Δεν μπορούμε βεβαίως να χρησιμοποιήσουμε σημερινούς όρους όπως η ταξική διεκδίκηση, όμως επί της ουσίας περί αυτού επρόκειτο κι ας ήταν όλα συγκεχυμένα στον νου των ανθρώπων εκείνων και κινούνταν μέσα σε μια χαώδη κατάσταση. Θέλω να πω ότι αποτέλεσε σημαντικότατο κίνητρο η λαχτάρα να ζήσουν ανθρώπινα. Δεν τους ανήκε τίποτα, δεν έλεγχαν στοιχειωδώς τη ζωή τους, αδυνατούσαν να προστατέψουν όσους αγαπούσαν, τους καταδυνάστευε ο πόνος και η ανημπόρια. Ήταν αγράμματοι άνθρωποι, ο κόσμος τους περιοριζόταν στο χωριό τους και στην ήλιο με ήλιο εργασία και αφήνονταν στην πρόνοια του Θεού. Τα μηνύματα των Φιλικών, με πρωτεργάτη τον Παπαφλέσσα, τους ενθουσίασαν και τους έδωσαν ελπίδα για λιγότερη αδικία, να γίνει υποφερτή η ζωή τους, να αποτινάξουν τη σκλαβιά και να ζήσουν ελεύθεροι. Ασφαλώς η θρησκεία, η πατρίδα και το γένος λειτούργησαν προς την ίδια κατεύθυνση και ας ήταν οι έννοιες του έθνους ή της πατρίδας πολύ νεφελώδεις στον νου και στην ψυχή τους.
Η κρίση της χώρας τα τελευταία δέκα χρόνια, σε συνδυασμό με την έλευση του κορονοϊού και την πανδημία, πιστεύετε πως έχει επηρεάσει τη συλλογικότητα και την ανάγκη για μια κοινωνία που μαζί θα λύσει τα αδιέξοδα;
Εν δυνάμει και πάντα κατά τη δική μου αντίληψη θα έπρεπε η οικονομική κρίση και η επιδημία να λειτουργήσουν προς την πλευρά της συσπείρωσης του λαού και της διεκδίκησης των δικαιωμάτων του. Όμως διαπιστώνω το αντίθετο. Σε κάθε περίπτωση θεωρώ ότι μόνο μέσα από την πνευματική καλλιέργεια μπορούμε να προσδοκούμε σε έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο. Οι όποιες κρίσεις λαμβάνουν χώρα, ενδέχεται να προκαλέσουν κοινωνικές αναταράξεις και ανακατατάξεις, όμως χωρίς την καλλιέργεια της ψυχής και του πνεύματος το πιθανότερο, αν όχι κατά βεβαιότητα, θα περιπέσουμε στα ίδια ή και σε χειρότερα. Δε φτάνει να γίνεις κάτοχος ενός περιβολιού, πρέπει και να είσαι σε θέση να το φροντίσεις.
Πως βιώσατε την περίοδο της καραντίνας, της πανδημίας που συνεχίζει με ακραίους ρυθμούς, της επιλογής του υπουργείου Πολιτισμού να βάλει στον πάγο την τέχνη. Σας επηρέασε ή σας επηρεάζει ακόμα αυτή κατάσταση;
Θαρρώ ότι ο πολιτισμός δεν αποτέλεσε ποτέ προτεραιότητα της ελληνικής πολιτείας, αλλά και διαχρονικά ούτε των περισσότερων πολιτικών κομμάτων. Ούτε ασφαλώς μεγάλου μέρους των πολιτών. Δυστυχώς! Με ενοχλεί η παλινωδία των ανακοινώσεων για πολλά θέματα γύρω από τον κορονοϊό, καθώς και το πώς αντιμετωπίστηκε ειδικότερα ο χώρος των τεχνών και των γραμμάτων. Αναρωτιέμαι κι αν οι αρμόδιοι αντιλαμβάνονται ότι τα μέτρα που λαμβάνουν ή οι φωνές και οι κραυγές που ακούγονται και τρομοκρατούν, αντί να διαπαιδαγωγούν και να δίνουν την ευκαιρία να κατανοηθεί το πρόβλημα, απευθύνονται κυρίως προς στους νομοταγείς και πιο ευαίσθητους στα κοινωνικά ζητήματα πολίτες. Αυτούς συνεχίζουν να μαστιγώνουν, δημιουργώντας τους ποικίλα προβλήματα, συμπεριλαμβανομένων των ψυχολογικών, παρότι συμμορφώνονται σε όσα εντέλλονται οι κυβερνώντες. Με θλίβει και το γεγονός ότι ενώ βρισκόμαστε σε κατάσταση πολέμου, γιατί επί της ουσίας περί αυτού πρόκειται, δεν υφίσταται συντονισμένη πολιτική ανακοινώσεων μέσω των Μ.Μ.Ε. και δη των κρατικών μέσων. Όταν ακούγεται από κρατικό κανάλι ότι τα εμβόλια υστερούν από τρεις έως πέντε φορές απέναντι στις μεταλλάξεις του ιού και την επόμενη μέρα διαβεβαιώνουν οι αρμόδιοι για το αντίθετο, ο κόσμος διχάζεται, δεν ξέρει τι να πιστέψει, τους θεωρεί όλους αναξιόπιστους.
Ποιος ο ραγιάς του τότε και ποιος ο σημερινός;
Για τον ραγιά του τότε σας παραπέμπω στο βιβλίο. Ο σημερινός ραγιάς, ασφαλώς κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες και προς άλλες κατευθύνσεις, είναι εδώ. Από την αισθητική ευτέλεια που μας κατακλύζει μέχρι ότι προσβλέπουμε στα δάνεια των ξένων και δε φτάσαμε να λέμε: Θα τρώγω όσα βγάνω. Παραμένουμε και προσκολλημένοι σε αντιλήψεις που μας τις έμπηξαν στον νου και στην ψυχή μας παλαιόθεν. Φαίνεται το ραγιάδικο βήμα μας και από την αντίδρασή μας στα τόσα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα. Φαίνεται και σε όσα λέει ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, τα οποία δεν έγιναν κτήμα μας:
«Δε θέλεις να είσαι ραγιάς; Μάθε να λες όχι κει που πρέπει κι ας το πλερώσεις. Να βαστάς το σέβας σου, την αξιοπρέπεια…
»Θέλω να μην είμαι ραγιάς σε κανέναν. Ούτε η γυναίκα μου και τα παιδιά μου, ούτε οποιοσδήποτε άλλος σε μένα. Να μην είμαι ραγιάς μήτε σε ξένο, μήτε σε δικό, μήτε του κορμιού, μήτε σε όσα δε συνταιριάζονται με τον λεύτερο άνθρωπο. Ραγιάς σε τίποτα!»
Εκδόσεις Ψυχογιός, 24 Ιουν 2021
Ιστορικό Μυθιστόρημα, 1821, 18+
Σελίδες: 544
ISBN: 978-618-01-3989-1