Κριτική / «Ηλέκτρα – Ορέστης» από τον Ίβο Βαν Χόβε και την Comédie Française: Η Λάσπη και το Αίμα του καινούργιου

Δύο τραγωδίες του Ευριπίδη, η Ηλέκτρα (413 πΧ) και ο Ορέστης (408 πΧ) ενοποιήθηκαν σε μια ενιαία παράσταση από τον περίφημο Βέλγο σκηνοθέτη Ίβο βαν Χόβε, παράσταση που σηματοδότησε τη συνεργασία του με το πλέον ιστορικό δημόσιο θέατρο της Γαλλίας Comédie Française. Θεατρικό γεγονός από τα πλέον αναμενόμενα του φετινού Φεστιβάλ, το οποίο ήδη είχε […]

Δύο τραγωδίες του Ευριπίδη, η Ηλέκτρα (413 πΧ) και ο Ορέστης (408 πΧ) ενοποιήθηκαν σε μια ενιαία παράσταση από τον περίφημο Βέλγο σκηνοθέτη Ίβο βαν Χόβε, παράσταση που σηματοδότησε τη συνεργασία του με το πλέον ιστορικό δημόσιο θέατρο της Γαλλίας Comédie Française. Θεατρικό γεγονός από τα πλέον αναμενόμενα του φετινού Φεστιβάλ, το οποίο ήδη είχε ανακοινωθεί από την περασμένη χρονιά η παρουσία του στο πρόγραμμα του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου.

Στην «Ηλέκτρα», ο Ευριπίδης, παρουσιάζει την ηρωίδα να την έχει παντρέψει ο Αίγισθος με Μυκηναίο ταπεινής καταγωγής με πρόθεση και σκοπό να απαξιώσει την ίδια και τους απογόνους της, ωστόσο ο σύζυγός της δεν την έχει αγγίξει σεβόμενος την ευγενική καταγωγή της. Εκεί καταφθάνει ο Ορέστης με τον Πυλάδη, οπού μετά την αναγνώριση των δύο αδελφών, καταστρώνουν το σχέδιο της εκδίκησης τους για τη δολοφονία του πατέρα τους: ο Αίγισθος θα σκοτωθεί από τον Ορέστη, ενώ η Κλυταιμνήστρα θα ακολουθήσει την ίδια μοίρα, αμέσως μετά τη συνάντηση και συζήτηση της  με την Ηλέκτρα όταν ανταποκρινόμενη στο ψεύτικο κάλεσμα της, να της παρασταθεί μιας και μόλις γέννησε το εγγόνι της.

Ο «Ορέστης» ξεκινά από εκεί ακριβώς που τελείωσε η «Ηλέκτρα»: οι φόνοι Αιγίσθου-Κλυταιμνήστρας έχουν πραγματοποιηθεί και τα δύο αδέλφια αρχίζουν να βασανίζονται από τις ενοχές με τον Ορέστη να έχει καταρρακωθεί και να διώκεται ήδη από τις Ερινύες. Στον χώρο φτάνουν διαδοχικά η Ελένη, η αιτία όλων των δεινών, ο Μενέλαος, ο οποίος κρατάει αποστάσεις, ο Τυνδάρεως, ο οποίος κατακεραυνώνει τον εγγονό του. Πλέον τα αδέλφια αντιμετωπίζουν την καταδίκη τους σε θάνατο από τη συνέλευση των Μυκηναίων και μαζί με τον Πυλάδη καταστρώνουν σχέδιο για τη σωτηρία τους: εισβάλουν στο παλάτι, επιχειρούν τη δολοφονία της Ελένης (η οποία με παράξενο τρόπο εξαφανίζεται), και συλλαμβάνουν όμηρο την Ερμιόνη για να εκβιάσουν τον Μενέλαο για τη σωτηρία τους. Η επέμβαση του από μηχανής Απόλλωνα, θα δώσει τη λύση, προφητεύοντας τη δίκη και την αθώωση του Ορέστη, ο οποίος θα παντρευτεί την Ερμιόνη, και το γάμο Ηλέκτρας-Πυλάδη.. Οι διαμάχες πλέον θα σταματήσουν… ή μήπως όχι;

Ο Ίβο βαν Χόβε, σε μια δραματουργική επεξεργασία που κύριο τεχνικό μέλημά της ήταν  ο μετασχηματισμός των δύο έργων σε ένα και με βασική προσήλωση σε μια σύγχρονη ανάγνωση της αρχαίας τραγωδίας, αναδεικνύοντας όλη τη διαχρονικότητα και τον πανανθρώπινο χαρακτήρα του πνεύματος της, δεν έκανε τίποτε λιγότερο – ίσως έκανε και παραπάνω, από αυτά που το «υποψιασμένο» για τις παραστάσεις του κοινό περίμενε. Δυνατές εικόνες, δυνατή αισθητική, ενδελεχής «ανάγνωση» του λόγου, ροή και ρυθμός, εξάρσεις και εκτονώσεις.

Ναι, μας έλειψαν τα χορικά, τα οποία για την οικονομία της παράστασης προφανώς, περικόπηκαν, ναι, υπήρξαν στιγμές που νοιώσαμε αμηχανία στην σκληρότητα σκηνών, που κάποιες άγγιξαν τα όρια της σπλάτερ αισθητικής (όπως πχ ο ακρωτηριασμός και η βορά από την Ηλέκτρα των γεννητικών οργάνων του νεκρού Αιγίσθου) και που σε αρκετές περιπτώσεις καθίστανται απαγορευτικές για το πνεύμα του αρχαίου δράματος.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Αλλά είπαμε, η πρόθεση του σκηνοθέτη ήταν η μεταφορά, η συνέχιση του αρχαίου δράματος στη σύγχρονη σκληρή πραγματικότητα της παγκόσμιας κοινότητας. Έστησε ένα χωμάτινο, μαύρο, λασπωμένο τοπίο, φωτίζοντας την τριγύρω φυσική ομορφιά του περιβάλλοντος χώρου του Αρχαίου Θεάτρου, εντείνοντας έτσι την αντίθεση του ποιος είναι ο κόσμος μας και ποιος θα έπρεπε να είναι. Ενός περιβάλλοντα χώρου, που τον αξιοποίησε στο έπακρο, με εκείνον τον μακρύ, στενό, υπερυψωμένο διάδρομο, που εκπορεύεται από τα έγκατα του Επιδαύριου πευκώνα, για να εκβάλλει και να «ξεβράσει» κυριολεκτικά τους ήρωες και τους χαρακτήρες στη λασπουριά. Ένα μαύρο, χαμηλό, πλίνθινο οικοδόμημα, ένα «πυροβολείο» αεράμυνας, από αυτά που είναι διάσπαρτα σε όλη τη βαλκανική χερσόνησο, γίνεται η παράγκα της Ηλέκτρας και το παλάτι των Ατρειδών, και η πρόθεση είναι έκδηλη εξ αρχής: Εδώ έχουμε πόλεμο!

Πάνω σε αυτό το μοτίβο χτίζεται όλη η παράσταση. Οι ήρωες κινούνται και έρπουν στη λάσπη, πέφτουν και σηκώνονται, βουλιάζουν και αναδύονται, ισορροπούν και βαδίζουν, πανηγυρίζουν και οδύρονται. Ντύνει στα γκρίζα και τα μαύρα τους απλούς ανθρώπους, στα φωτεινά μπλε-ηλεκτρίκ τους άρχοντες: είναι όλοι αυτοί που προσέρχονται από τους επίγειους παραδείσους που κατέχουν και αντιμετωπίζουν τους «εκπεσόντες».

 Ο Ίβο βαν Χόβε, αρπάζεται κυριολεκτικά από το πολιτικό σχόλιο του ευφυούς Ευριπίδη, και οικοδομεί πάνω του, μια σύγχρονη πολιτική αλληγορία για την κοινωνία μας. Αυτό γίνεται πιο φανερό στο δεύτερο μέρος, στον «Ορέστη», αυτήν την «τραγωδία της επανάστασης» όπου της γης οι κολασμένοι εισβάλουν στον παλάτι (ας ανακαλέσουμε εδώ την κατάληψη των Βερσαλλιών στην Γαλλική Επανάσταση ή των Τσαρικών ανακτόρων από τους Μπολσεβίκους το 1917), σε μια ενιαία ανάγνωση του ιστορικού προτσές της κοινωνίας.  

Σε αυτό το πλαίσιο, στήνει μια παράσταση επιτομή στον καθαρό λόγο, ξεκάθαρη σε στόχους και προθέσεις, όπου η ευθύτητα και η ευθυκρισία προβάλλουν την αρμονία τους. Ακόμα και η τοποθέτηση των ηθοποιών, σε ευθείες γραμμές που τέμνουν ακτινωτά και διαδοχικά την Ορχήστρα, με τον Ορέστη ή την Ηλέκτρα απέναντί τους, καταδεικνύει αυτήν την ευθύτητα στην ανάγνωση του σκηνοθέτη.

Στο ίδιο μήκος κύματος και οι ερμηνείες των ηθοποιών. Διαβασμένοι, μελετημένοι, ακριβείς στη διάπλαση των χαρακτήρων καταθέτουν ερμηνείες ειλικρινείς και χειρουργικά σχεδιασμένες. Μια Ηλέκτρα (Suliane Brahim), από τις καλύτερες που έχουμε δει, ισορροπημένη στον πολύ δύσκολο ψυχικό κόσμο της, ακροβατεί θαυμαστά στην οργή και τη μανία, χωρίς να προσπέφτει στην τρέλα και την παράνοια (με εξαίρεση ίσως την κανιβαλιστική σκηνή με τη σορό του Αιγίσθου, που όμως ο συμβολικός χαρακτήρας της, την «νομιμοποιεί»): Η Ηλέκτρα του Βαν Χόβε δεν είναι εμμονική, λειτουργεί με λογική και στοχευμένα: θρηνεί όταν πρέπει, πανηγυρίζει όταν πρέπει, γλυκομιλά όταν πρέπει, οργίζεται όταν πρέπει.

Μαζί της και ο Ορέστης (Christophe Montenez), σε μια πολύ δυνατή ερμηνεία, παθιάζεται, πράττει και μετανιώνει, ακολουθώντας το σχήμα του «πάσχοντος ανθρώπου». Ο Ιβο Βαν Χόβε βουτάει στη λάσπη την Ηλέκτρα, και στο αίμα τον Ορέστη. Από τη λάσπη και το αίμα θα γεννηθεί το καινούριο: o βούρκος της κοινωνίας και ο αγώνας για την ανάδυση από αυτό, θα γεννήσουν την καινούρια ολόφωτη ζωή. Και δίπλα τους ο Πυλάδης (Loïc Corbery), ο οποίος παίζει σημαντικό ρόλο στην παράσταση (ο Ίβο βαν Χόβε στο πρώτο μέρους της «Ηλέκτρας» του «δανείζει» τα λόγια του Άγγελου για να τονίσει την παρουσία του) επιτρέποντας στον Βαν Χόβε να μας μιλήσει πέρα από τη δύναμη της οικογένειας (μέσω της αδελφικής σχέσης), και για την δύναμη της αγνής, άδολής και ειλικρινούς φιλίας.

Κλυταιμνήστρα και Ελένη παίζονται σοφά από την ίδια ηθοποιό (Elsa Lepoivre), με την ίδια υποκριτική γραμμή, και τα ίδια κοστούμια (σε μια συμβολική ομοιομορφία τόσο της οικογενειακής όσο και της ταξικής τους καταγωγής), με το σκηνοθέτη  να αναδεικνύει την ειρωνία και τη σκωπτική χροιά του συγγραφέα απέναντι σε αυτές τις ηρωίδες του σε μια απολαυστική σκηνή όπου η γόβα της Βασίλισσας κολλάει στη λάσπη.

Ο Μενέλαος (Denis Podalydès)  χτίζει την καρικατούρα του ανίκανου να διαχειριστεί κάθε κρίση, άβουλου και ανέμπνευστου ηγεμόνα, ενώ  ο Τυνδάρεως (Didier Sandre), στηρίζει και στηρίζεται από τη σοφία των χρόνων και της εμπειρίας για να επιχειρηματολογήσει καταιγιστικά εναντίον της αυτοδικίας σε μια κοινωνία.

Εξαιρετικό και το σχόλιο με τον Από Μηχανής Απόλλωνα (Gaël Kamilindi), ο οποίος αν και Θεός, ξεπηδά μέσα από το κοινό, αναδύεται μέσα από τον λαό, γιατί και ο Θεός είναι κατασκεύασμα του ανθρώπου, γιατί και η όποια λύση σε πρόβλημα που ταλανίζει την κοινωνία μόνο ο ίδιος ο λαός μπορεί να τη δώσει.

Μουσικό περιβάλλον από κρουστά, πότε διακριτικά σε όλη τη διάρκεια της παράστασης να υποβάλλουν το ρυθμό, πότε έντονα και δυνατά συμβάλλοντας στην αξιοποίηση του συναισθηματικού κόσμου των ηρώων και του χορού  που πάσχουν, οδύρονται, κα πανηγυρίζουν με τρόπο μυστηριακό και μένος βακχικό. ‘Ένας Χορός, ο οποίος στο μεγαλύτερο μέρος του δραματουργικά εκπροσωπείται από την ώριμη κορυφαία(Claude Mathieu – Cécile Brune) ενώ η δράση του ουσιαστικά περιορίζεται στα χορογραφημένα μέρη της παράστασης.

Είδαμε συναρπαστικές σκηνές στην παράσταση του ‘Ιβο Βαν Χόβε: Σπουδαίες συγκρούσεις (Ορέστης- Μενέλαος, Ορέστης – Τυνδάρεως), βαθιές συγγνώμες (Κλυταιμνήστρα-Ηλέκτρα), ανθρώπινες μικρότητες (Φρυγέας), μεγάλες ειλικρινείς αγκαλιές (Ορέστης-Πυλάδης), φλογερές πολεμικές σκηνές, ολόφωτες ανθρώπινες προσεγγίσεις. Η αποτύπωση της ωμής βίας ανέδειξε τις σημερινές ανάσες των τραγωδιών (τουλάχιστον σε ότι αφορά το κεφάλαιο «θέαμα»), χωρίς ωστόσο να χάνεται τίποτα από το πνεύμα και την ουσία. Αντίθετα, εγκαταλείψαμε την Επίδαυρο, με την αίσθηση ότι ο Βέλγος σκηνοθέτης με τον Γαλλικό θίασο, έπιασαν το χέρι του Ευριπίδη και τον «τράβηξαν» στο 2019, με στόχο, θέση και στάση ζωής.

Και αυτή η λάσπη που κυλίστηκε η Ηλέκτρα, το Αίμα που βουτήχτηκε η Ορέστης, η κοινή τους κατάληξη στο ανατριχιαστικό «Στην αγκαλιά μου, να σε σφίξω αδερφέ μου», γίνονται οι επιδιώξεις του σήμερα, οι στόχοι του αύριο.

Περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση ΕΔΩ