Έχουμε συνηθίσει όταν μιλάμε για μια θεατρική παράσταση να εννοούμε τον συγγραφέα του έργου, τον σκηνοθέτη και φυσικά τους ηθοποιούς. Κι όμως, υπάρχουν αρκετά ακόμα στοιχεία που συνθέτουν και ολοκληρώνουν την εικόνα μιας παράστασης και φυσικά διαμορφώνουν το τελικό της αποτέλεσμα. Στοιχεία που όχι μόνο λειτουργούν υποστηρικτικά, αλλά πολλές φορές καθοδηγούν τον θεατή. Του αποκαλύπτουν και του αποκαλύπτονται. Από το αυτοσχέδιο θέατρο του δρόμου τον Μεσαίωνα μέχρι και τις πιο ακριβές παραγωγές του Ελισαβετιανού θεάτρου, τα σκηνικά ήταν αναπόσπαστο κομμάτι μιας θεατρικής παράστασης. Μπορεί ο νεοκλασικισμός να αφαίρεσε κάτι από το φορτωμένο μπαρόκ τον 17ο αιώνα, αλλά έπρεπε να έρθει ο νατουραλισμός στις αρχές του 20ου αιώνα για να «αδειάσει» σχεδόν τις σκηνές και να δώσει μια νέα ώθηση στην σκηνογραφία, πιο φωτογραφική. Εδώ, στην Ελλάδα, η αλήθεια είναι πως αυτό καθυστέρησε ακόμα πιο πολύ. Ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Μίνως Αργυράκης, ο Γιώργος Βακαλό, ο Βασίλης Φωτόπουλος, αλλά και νεότεροι ο Γιάννης Μετζικώφ, η Ιωάννα Παπαντωνίου, η Αγνή Ντούτση, και αρκετοί άλλοι, φυσικά, έχουν όλα αυτά τα χρόνια δώσει εξαιρετικά δείγματα γραφής.
Στο σήμερα, λοιπόν, και ας κάνουμε μια βόλτα στις παραστάσεις με τα πιο εντυπωσιακά σκηνικά.
Στο Θέατρο 104, πριν λίγο καιρό έριξε αυλαία η παράσταση «Talking Heads» του Άλαν Μπένετ, σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Παπαδάκη. Τρεις μονόλογοι ερμηνευμένοι εξαίσια από την Πηνελόπη Σταυροπούλου. Τα σκηνικά, καθώς και τα κουστούμια, ήταν της Αλεξίας Θεοδωράκη. Φανταστείτε ένα τεράστιο, πολυμορφικό κουτί, με ανοιγόμενα παράθυρα που κάθε φορά αποκάλυπταν στοιχεία της ιστορίας. Το εσωτερικό του ήταν από ταπετσαρίες αγγλικού στυλ, πορσελάνες και μικροαντικείμενα που ταίριαζαν σε έναν κάθε φορά από τους μονολόγους. Όλη η εντύπωση που άφηνε το σκηνικό ήταν μιας κλειστοφοβικής, εκτεθειμένης πλατφόρμας όπου ως άλλο παράθυρο πάνελ ο θεατής μπορούσε να κρυφοκοιτάξει την ζωή σου.
Σε παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου παίζεται αυτή την περίοδο το έργο του Κάρλο Γκολντόνι «Το καινούριο σπίτι» σε σκηνοθεσία Γιάννη Σκουρλέτη. Μια κωμωδία για την απληστία και την ματαιοδοξία. Το έργο βασίζεται στο είδος της comedia de la art. Μια λόγια κωμωδία, όπως χαρακτηρίζουν αυτό το είδος που αρέσκεται στην υπερβολή και στην εικόνα. Όλα είναι πολύ, μεγάλα και έντονα. Μάλιστα, επειδή αρχικά οι θίασοι ήταν πλανόδιοι έβρισκαν οτιδήποτε φανταχτερό για να δημιουργήσουν ένα σκηνικό που θα τραβήξει το μάτι του θεατή. Τα σκηνικά και τα κουστούμια για την παράσταση τα επιμελήθηκε ο Κωνσταντίνος Σκουρλέτης. Με μια διάθεση queer αισθητικής είδαμε βενετσιάνικου παλάτσο με στοιχεία αναγέννησης. Από την άλλη τα κουστούμια παραπέμπουν σε διάφορες εποχές. Από κόμικς μέχρι vampire. Ο πλουραλισμός σε όλο του το μεγαλείο. Φορέματα που σχεδόν μπορείς να κάτσεις επάνω τους και παγιέντες μιας πιο λαϊκής κουλτούρας. Ναι, ακούγεται υπερβολικό, αλλά μην ξεχνάμε πως μιλάμε για το θέατρο της υπερβολής.
Μια παράσταση που έκανε πρόσφατα πρεμιέρα και πραγματικά παρά τις καλές ερμηνείες της -το σκηνικό έκλεψε την παράσταση- είναι το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Ο δρόμος περνά από μέσα» σε σκηνοθεσία Χρήστου Σουγάρη, στο θέατρο Μικρό Χορν. Πρωταγωνιστής είναι το σπίτι. Το σπίτι ορίζει τους κανόνες και αυτό δημιουργεί πάθη και συναισθήματα. Αυτό που καταφέρνει η Ελένη Μανωλοπούλου με την τεράστια μακέτα του σπιτιού είναι κάτι το ασύλληπτο. Ένα κουκλόσπιτο σε τεράστιο μέγεθος, χωρισμένο κανονικά σε μικρότερα δωμάτια με όλα τα μικροαντικείμενα που υπάρχουν. Μια προσομοίωση σπιτιού που μπορεί να κλείνει και να γίνετε ένα δωμάτιο ή να ανοίγει και να πιάνει όλη την σκηνή. Άνθρωποι κρύβονται μέσα του ή ανεβαίνουν στα κεραμίδια του. Πραγματικά, εντυπωσιακό.
Για λίγες παραστάσεις το κοινό είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση την «Αποκάλυψη» (το διασωσμένο, πρωτότυπο κείμενο του ευαγγελιστή Ιωάννη) σε σκηνοθεσία Θάνου Παπακωσταντίνου. Μια παράσταση πολύ ιδιαίτερη, με μια ιδιοσυγκρασιακή, εικαστική ματιά και μια σκηνοθεσία που ξεχώρισε για τους άπειρους συμβολισμούς της. Τα σκηνικά και τα κουστούμια της Νίκης Ψυχογιού ήταν σαν να έβλεπες να ζωντανεύουν μπροστά σου πίνακες του ζωγράφου Μικελάντζελο. Εκρηκτικά χρώματα με την βασιλική πορφύρα να ξεχωρίζει. Με μία διάθεση οικουμενικότητας και την παρέμβαση ενός τοίχους που έμοιαζε σαν τεράστιο διάφανο πέπλο όπου σου επέτρεπε να δεις τη δράση πίσω από αυτό. Χωρίς χρήση βίντεο, τα σώματα των ηθοποιών είναι το σκηνικό υποβοηθούμενα από λίγα αντικείμενα, όπως το κρανίου ενός τράγου ή κλαδιά ελιάς. Το ansemble πίσω από το πανί κρατώντας σημαίες υπογράμμιζε τον χρόνο που συνέβαιναν τα γεγονότα και όλα αυτά με μια στατικότητα, ζωντανού σκηνικού.
Θα μείνουμε ακόμα λίγο στη Στέγη και αυτή τη φορά ο λόγος για την «Εξημέρωση» του Δημοσθένη Παπαμάρκου, σε σκηνοθεσία Γεωργίας Μαυραγάνη. Ένα έργο για την δύναμη του ανθρώπινου λόγου και το πώς εξημερώνει την πραγματικότητα. Για τους πρόσφυγες, τον χρόνο και τον θάνατο που ποτέ κανείς δεν κατάφερε να εξημερώσει ή μήπως ναι; Αυτό που αντικρίζει ο θεατής στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης είναι το σκηνικό της Άρτεμις Φλέσσα. Αρχικά, μια επικλινής επιφάνεια, και ένα τεράστιο σκοινί που αιωρείται από το ταβάνι και σχηματίζει μια ιδιότυπη, αυτοσχέδια κούνια. Ο ηθοποιός που εμφανίζεται στην σκηνή φέρει ένα τσουβάλι με χώμα – το οποίο και σκορπά στη σκηνή δημιουργώντας έναν κύκλο γύρω από αυτόν – σπόρους, ένα μπιτόνι με νερό και τούβλα. Αυτό είναι το σκηνικό. Κι αν σας φαίνεται ασαφές τότε καλώς ήρθατε σε μια τάση που θέλει την εικόνα να μην είναι χτισμένη και άκαμπτη, αλλά ζωντανή και ολοένα να επαναπροσδιορίζεται. Προσωπικά βρήκα ιδιαίτερα «λαλίσταστο» το συγκεκριμένο σκηνικό. Είναι μια πατρίδα. Γη, σπόρος, νερό. Μια νέα πατρίδα. Στην κούνια τοποθετήθηκαν από τους ηθοποιούς ένα ζευγάρι παπούτσια. Σε δυο θηλιές αιωρείται ένα ζευγάρι παπούτσια. Το οποίο φοράει κάθε ηθοποιός που ανεβαίνει στη σκηνή. Το σκηνικό μετά αλλάζει. Ένας τεράστιος μπερντές, ναι, αυτό που καταλαβαίνετε. Ένα αλληγορικό θέατρο σκιών που παίζει με το φως και την σκιά. Και νερό, πολύ νερό. Έτσι, δικαιολογείται και η κεκλιμένη επιφάνεια της σκηνής. Πολύ εντυπωσιακό στο σύνολο του.
Αν με ρωτήσετε ποια θεωρώ την παράσταση της χρονιάς (με βάση όσες έχω δει) η απάντηση είναι ξεκάθαρη. «Άμλετ», του Ουίλιαμ Σαίξπηρ σε σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάτου. Μια σπουδή πάνω στην αναζήτηση της αλήθεια και της ανθρώπινης ύπαρξης. Όπως είχα γράψει και στην κριτική της παράστασης η Θάλεια Μελίσσα δημιουργεί ένα αντισκηνικό. Εκμεταλλεύεται στο εκατό τοις εκατό την κληρονομιά του ιστορικού αμφιθεάτρου και παίρνοντας υλικά από τις παραστάσεις που είχαν ανέβει στο θέατρο στο παρελθόν παίζει με τις μνήμες και την φθορά. Όλοι οι ήρωες έχουν επαφή με το χώμα. Με το χώμα που τους γεννά και συνάμα τους καταπίνει για να τους εξαγνίσει. Σε κάθε παράσταση το σκηνικό χτίζεται και κάθε φορά γκρεμίζεται. Σανίδες που ξηλώνονται, ένας ολόκληρος κόσμος έτοιμος να καταρρεύσει κι όμως ξαναχτίζεται, όπως και οι χαρακτήρες. Ως άλλος προμηθέας το σκηνικό ξαναζωντανεύει και μέσα από την εξέλιξη της ιστορίας παραδίδει το «πνεύμα» του. Απλά συγκλονιστικό!
Μπορεί ένα σκηνικό να αναπνέει πάνω στη σκηνή; Να μιλάει; Να απογοητεύεται; Η απάντηση δίνεται στο Θέατρο Βεάκη και στην παράσταση «Τρεις αδελφές» του Τσέχωφ, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά. Ο σκηνοθέτης έχει αποδώσει όλο το Τσεχωφικό δράμα σε μια εκπληκτική παράσταση. Όλη την τραγικότητα και τον κρυμμένο λυρισμό του συγγραφέα. Αν θέλουμε να μιλάμε για σκηνικό τα οποίο λειτουργεί ως ένας ακόμα ρόλος στην παράσταση τότε θα πρέπει να μιλήσουμε για το σκηνικό της Μαρίας Πανουργιά. Στην αρχή βλέπουμε μια σταθερή κατασκευή που στις εσοχές της στριμώχνονται οι τρεις αδερφές. Σταδιακά, παράλληλα, με την εξέλιξη της ιστορίας η σκηνή γεμίζει από αντικείμενα που υπάρχουν τόσο ασφυκτικά στον χώρο που οι ηθοποιοί περνάνε από πάνω τους για να μπορέσουν να κινηθούν. Εδώ να πούμε πως, αρχικά, όλα γίνονται στο μπροστινό μέρος της σκηνής. Ο λόγος μας αποκαλύπτεται αργότερα. Ο ρόλος των αντικειμένων που βλέπουμε έχουν τόσο χρονική όσο συναισθηματική αξία. Οι εποχές περνάει και οι αναμνήσεις από τις γιορτές και όλες τις στιγμές στοιβάζονται σε ζωές που πνίγονται. Και μόνο λίγο πριν το τέλος αποκαλύπτεται το υπόλοιπο σκηνικό που έρχεται να λυτρώσει τόσο το μάτι του θεατή από το συγκεντρωτικό σκηνικό, αλλά και των ηρωίδων που επιτέλους, έστω και για λίγο, βρίσκουν την δική τους Μόσχα. Από τα πιο εύστοχα και εμπνευσμένα σκηνικά που έχουν υπάρξει σε παράσταση!