Άννα Ταμπάκη: Το θέατρο της οδού Κυκλάδων και η ψυχή του, ο Λευτέρης Βογιατζής, αποτελούν μια ολότητα

Μέσα από 43 μαρτυρίες φίλων και συνεργατών δημιουργήθηκε το αφιερωματικό λεύκωμα για τα έργα και τις ημέρες του σκηνοθέτη και ηθοποιού Λευτέρη Βογιατζή, που έχει συν-επιμεληθεί η Ομότιμη Καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ, Άννα Ταμπάκη. Η πανεπιστημιακός και συγγραφέας συνομιλεί μαζί μας για την αφορμή αυτού του σημαντικού έργου που μας φέρνει πιο κοντά σε έναν πολύ σημαντικό θεατράνθρωπο. Παράλληλα, μοιράζεται μαζί μας τους προβληματισμούς της γύρω από την τέχνη, αλλά και την κατάσταση που επικρατεί στα ελληνικά πανεπιστήμια.

Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε ο αφιερωματικός τόμος στον σκηνοθέτη και ηθοποιό Λευτέρη Βογιατζή, από την Κάπα Εκδοτική. Τίτλος του λευκώματος, όπου έχετε επιμεληθεί μαζί με την Αλεξία Αλτουβά είναι «Ο σκηνοθέτης, ο ηθοποιός Λευτέρης Βογιατζής. Μελέτες και μαρτυρίες για το έργο του». Μιλήστε μας για αυτό

Η άρτια αισθητική του τόμου οφείλει πολλά στο ταλαντούχο επιτελείο της Κάπα Εκδοτικής. Η έκδοση αυτή αποτελεί ένα πρώτο ουσιαστικό λιθαράκι που καταθέτουμε –μαζί με τις βιντεοσκοπήσεις των εργασιών της Διημερίδας, αναρτημένες στο YouTube– για έναν πολυσήμαντο δημιουργό, σκηνοθέτη και ηθοποιό που έθεσε με το έργο του ανεξίτηλη σφραγίδα στο ελληνικό θέατρο των τελευταίων δεκαετιών. Η συνάδελφος Αλεξία Αλτουβά, επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, καθώς ασχολείται με την ιστορία της υποκριτικής ήταν το πλέον κατάλληλο πρόσωπο για να επωμιστεί μαζί μου τον μόχθο της προετοιμασίας της έκδοσης. Την ευχαριστώ θερμά για τη βοήθειά της. Ελπίζουμε η προσπαθειά μας να έχει συνέχεια, να προκαλέσει το ενδιαφέρον των νέων θεατρολόγων και να δώσει έναυσμα σε νέες, πιο συστηματικές έρευνες, με απώτερο στόχο να μελετηθεί σε βάθος ο τρόπος/οι τρόποι προσέγγισης και το έργο του Λευτέρη Βογιατζή.

Ποιοι ήταν οι λόγοι που σας έκαναν να πείτε το ναι σε αυτή την συλλογή;

Είπα το ναι πρώτα απ’όλα, αφού ήρθα σε επαφή με την κ. Ειρήνη Λεβίδη, και σε στενή συνεργασία μαζί της, για να διοργανωθεί μια Επιστημονική Διημερίδα για τον Λευτέρη Βογιατζή. Το σκέφτηκα αμέσως μετά τον θάνατό του· ευτύχησε όμως να πραγματοποιηθεί τον Μάιο του 2017. Τέθηκε υπό την αιγίδα της Κοσμητείας της Φιλοσοφικής Σχολής, και τύχη αγαθή εντάχθηκε στο πλαίσιο του εορτασμού των 180 χρόνων από την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Λ.Β. είχε σπουδάσει, όπως είναι γνωστό, Αγγλική φιλολογία στο ΕΚΠΑ· υπάρχει στον τόμο μια γλαφυρή μαρτυρία για τα ανήσυχα πνευματικά φοιτητικά του χρόνια, το πάθος που τον διακατείχε από τότε για την ανακάλυψη συγγραφέων και τις «αναγνώσεις» του. Είχαμε την ωραία ιδέα να πραγματοποιήσουμε το Συνέδριο στον φυσικό του χώρο, στο «σπίτι» του, στο θέατρο της οδού Κυκλάδων, περιστοιχισμένοι από τις αντανακλάσεις που έδιναν οι καθρέφτες της Χλόης Ομπολένσκυ, τοποθετημένοι για την παράσταση του έργου του Γιώργου Διαλεγμένου Bella Venezia! Το δεύτερο βήμα ήταν τα όσα ειπώθηκαν, πολύτιμες μαρτυρίες, καταθέσεις ψυχής και αναλύσεις θεατρολογικές να συγκροτήσουν έναν τόμο. Scripta manent, verba volant! Και αυτό πήρε σάρκα και οστά.

Στο βιβλίο καταθέτουν τις εμπειρίες τους επιφανείς συγγραφείς, σκηνοθέτες ηθοποιοί, ενδυματολόγοι, μουσικοί και όλη η αφρόκρεμα των τεχνών και των γραμμάτων. Με ποια κριτήρια έγινε η επιλογή των ατόμων;

Η επιλογή έγινε με κύριο γνώμονα τη σχέση που είχαν με τον δημιουργό και τη συνεργασία τους μαζί του. Υπάρχουν αναπόφευκτα και απόντες, συνεργάτες, όσοι δεν μπόρεσαν να είναι κοντά μας για ποικίλους λόγους, οι περισσότεροι αναφέρονται ωστόσο στις συζητήσεις με άμεσο ή έμμεσο τρόπο. Ένα από τα πιο ωραία παραδείγματα είναι το «στιγμένο» χειρόγραφο της Αντιγόνης από την Αμαλία Μουτούση, που προέρχεται από συνέντευξη που  έδωσε η ηθοποιός –όπως και πολλοί άλλοι άλλωστε– στη συνάδελφο Μιχαέλα Αντωνίου η οποία κατορθώνει εύστοχα να εντάξει στην προβληματική του τόμου την προφορική ιστορία με την ανακοίνωσή της 

Τι θα ανακαλύψει το αναγνωστικό κοινό στις οκτώ ενότητες του βιβλίου; Σε ποιους απευθύνεται;

Ο αναγνώστης θα βρει πολλές ψηφίδες μέσα στις ενότητες του βιβλίου που θα τον βοηθήσουν να ανασυγκροτήσει τον άνθρωπο και τον δημιουργό, τον ηθοποιό και τον σκηνοθέτη Λευτέρη Βογιατζή. Θα ανακαλύψει ένα πολύ απαιτητικό, βαθιά σκεπτόμενο άτομο, συνεσταλμένο κι ευαίσθητό, όπως περίπου έχει αποτυπωθεί στη μνήμη μας. Που διακατεχόταν από τρόμο πριν από την κάθε παράσταση, έτοιμος να διεισδύσει όσο πιο βαθιά μέσα στο κείμενο, στις ιδέες του έργου, πίσω από τα συμφραζόμενα, να σκάψει τις λέξεις, τη γλώσσα, να ξεχάσει ό,τι ξέρει, να μη θεωρεί τίποτε ως δεδομένο και να ξαναρχίζει συνεχώς και ολοένα από την αρχή… Όλες οι μαρτυρίες των συνεργατών του συγκλίνουν στο ότι άφησε ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα πάνω τους. Θα έλεγα ότι δημιούργησε μέσω της αμφισβήτησης της μεθόδου και της ασφαλούς λύσης, μέσω σης «στενής πύλης» μια σχολή, όχι όμως με την κλασική έννοια του όρου. 

Το βιβλίο απευθύνεται σε όλους τους θεατρόφιλους, στους ειδικούς, στους θεατρολόγους, στους σπουδαστές αλλά και ένα ευρύτερο ανήσυχο και καλλιεργημένο κοινό που επιθυμεί να γνωρίσει ένα κεφάλαιο της ιστορίας της σκηνοθεσίας και της υποκριτκής του νεοελληνικού θεάτρου. 

Το τελευταίο έργο που σκηνοθέτησε ήταν ο «Αμφιτρύων» του Μολιέρου, το 2012, το οποίο έλαβε διθυραμβικές κριτικές. Αν σας ζητούσα να επιλέξετε μια εκ των πολλών και άξιων παραστάσεων του ποια θα ήταν αυτή και γιατί;

Μη μου το ζητάτε αυτό, θα ήταν άδικο να ξεχωρίσω μια και μόνη παράσταση. Από τη Σπασμένη στάμνα του Κλάιστ ως τον Αμφιτρύωνα του Μολιέρου, ο Λευτέρης Βογιατζής δοκίμασε τον εαυτό του, ως σκηνοθέτη και ηθοποιό, καθώς και τους συνεργάτες του, σε πολλά πεδία, και πάλεψε με πολλές προκλήσεις. Υπάρχουν ορισμένες παραστάσεις που με συγκίνησαν πιο πολύ αλλά για μένα το θέατρο της οδού Κυκλάδων και η ψυχή του, ο Λευτέρης Βογιατζής, αποτελούν μια ολότητα, μια πληθώρα εμπειριών, με άξονα την τελειότητα. Η εμμονή στην τελειότητα έμενε ως σταθερά, τα άλλα όλα άλλαζαν κάθε φορά. Έδωσε έργα ρεπερτορίου, υπηρέτησε το αρχαίο, το νεοελληνικό, το παγκόσμιο θέατρο. Από τον έμμετρο κλασικισμό του Μολιέρου στην ανατρεπτική Σάρα Κέιν… Κάθε φορά με μοναδική συνέπεια και απόλυτη αφοσίωση.

Αν ζούσε, τώρα, ο Λευτέρης Βογιατζής τι πιστεύετε πως θα έλεγε για όλα όσα συμβαίνουν στο θέατρο;

Υποθέτω ότι θα ήταν ανήσυχος και προβληματισμένος όπως όλοι μας. Εκείνος έφυγε πρόωρα, δυστυχώς, αλλά σε μια στιγμή που δεν είχε κορυφωθεί η οικονομική κρίση. Ήθελε να είναι συνεπής με τους συνεργάτες του και παράλληλα οι παραστάσεις του απαιτούσαν μήνες και μήνες προετοιμασίας, Θα ήταν αυτό εφικτό στη σημερινή πραγματικότητα; Στη Διημερίδα ακούστηκαν ορισμένα σχόλια και ειπώθηκε πως θα έβρισκε τον τρόπο, αυτό είναι όμως κάτι που δεν θα το μάθουμε…

Εσείς τι λέτε; Σας προβληματίζει η τωρινή κατάσταση στο χώρο των τεχνών ή είστε αισιόδοξη;

Φυσικά και με προβληματίζει, αλλά πραγματικά ζούμε κάτι πρωτόγνωρο για την εποχή μας, αυτή την πανδημία που αναβιώνει τον αρχέγονο φόβο της ανθρωπότητας για τις μεγάλες επιδημίες που την έπληξαν στους ιστορικούς χρόνους. Από τον «λοιμό» στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου στις μεγάλες επιδημίες του Μεσαίωνα ως τα νεώτερα χρόνια. Να σας πω δυο αισιόδοξα παραδείγματα: ο Σαίξπηρ έζησε και δημιούργησε παράλληλα με την επιδημία βουβωνικής πανώλης ενώ ο Νεύτωνας ανακάλυψε το νόμο της βαρύτητας, καθώς απομονώθηκε στην εξοχή, πάλι σε μια επιδημία πανώλης. Ελπίζω να ξεπεραστούν οι τωρινές δυσκολίες γιατί η τέχνη είναι απαραίτητη, είναι τροφή και απόδραση που όλοι τις έχουμε ανάγκη. Ναι, είμαι εντέλει αισιόδοξη, μπορούν να προκύψουν νέες λύσεις, είμαστε και πάλι σε εποχή μετάβασης… 

Κυρία Ταμπάκη, με απόφασή της η υπουργός παιδείας απομακρύνει τα καλλιτεχνικά μαθήματα από το σχολείο έχοντας ως επιχείρημα την μη αναγκαιότητα τους. Ποια είναι η δική σας τοποθέτηση;

Δεν είναι ακριβώς έτσι, δεν απομακρύνονται εντελώς τα καλλιτεχνικά μαθήματα, συρρικνώνονται, και αυτό ακόμη δεν έχει διατυπωθεί με σαφήνεια. Ασφαλώς και είμαι αντίθετη. Έχουμε επιχειρηματολογήσει γι αυτό, εδώ και πολλά χρόνια, επιμένοντας στη θετική συμβολή τους στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του μαθητή σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Υπάρχουν μαθήματα που επενεργούν στο νου και στην ψυχή ή αναπτύσσουν την κριτική σκέψη, όπως η λογοτεχνία ή η ιστορία, και άλλα γνώσεων που συν τω χρόνω ξεχνιούνται. Ασφαλώς δεν εννοώ ότι τα τελευταία είναι περιττά, αυτό σημαίνει εξάλλου γενική παιδεία.

Κλείνοντας, κατά καιρούς υπάρχουν φωνές που αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα των ελληνικών πανεπιστημίων. Έχοντας, η ίδια, εμπειρία και γνώση τι θα τους απαντούσατε;

Χαίρομαι για την τελευταία σας ερώτηση, που είναι ουσιαστική και καίρια. Το οξύμωρο με τα ελληνικά πανεπιστήμια, το είχα μάλιστα επισημάνει σε μια συζήτηση που είχε γίνει σε φιλικό περιβάλλον στην τότε Υπουργό Παιδείας κ. Άννα Διαμαντοπούλου, είναι το εξής: ενώ στελεχώνονται κατά πλειοψηφία από επιστήμονες υψηλού επιπέδου, οι περισσότεροι των οποίων έχουν φοιτήσει, κυρίως σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο, σε καταξιωμένα ακαδημαϊκά ιδρύματα του εξωτερικού και έχουν σημαντική ερευνητική εμπειρία και εκδοτική διεθνή παρουσία, ενώ τα προγράμματα σπουδών είναι υψηλών απαιτήσεων και προδιαγραφών, το πανεπιστήμιο αντιμετωπίζει χρόνια προβλήματα δυσλειτουργίας και έλλειψης υποδομών. Δεν έχετε παρά να συγκρίνετε έναν ανάλογο φορέα του εξωτερικού, για να δείτε πόσο φιλικός κι ευχάριστος είναι προς τους διδάσκοντες και τους φοιτητές του. Και μετά ελάτε να επισκεφθείτε την καθημερινότητά μας στη Φιλοσοφική Σχολή! Η ολέθρια συνήθεια που κληρονομήσαμε από τα χρόνια της μεταπολίτευσης να μην υποχρεώνονται οι φοιτητές να παρακολουθούν συστηματικά τα μαθήματά τους, πραγματική μάστιγα για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, και η δυνατότητα να μεταφέρουν τα μαθήματα που δεν περνούν ως το πτυχίο, είναι για μένα οι κύριες αδυναμίες του συστήματος που δεν τολμά, παρόλες τις εξαγγελίες, να αγγίξει κανείς. Ο φυσικός χώρος των φοιτητών είναι το πανεπιστήμιό τους, εκεί εδράζεται η κυψέλη ζυμώσεων και επιστημονικών συζητήσεων. Αν λείπει αυτό, ο φοιτητής είναι …χαμένος στη μετάφραση!

Info: Ο συλλογικός, αφιερωματικός τόμος για τη ζωή και την τέχνη του κορυφαίου Έλληνα σκηνοθέτη και ηθοποιού Λευτέρη Βογιατζή «Ο σκηνοθέτης, ο ηθοποιός Λευτέρης Βογιατζής. Μελέτες και μαρτυρίες για το έργο του» κυκλοφορεί από την Κάπα Εκδοτική