Αντρέ Μπρετόν, το όνειρο και η απελευθέρωση του εαυτού

«Ο σουρεαλισμός δεν είναι μορφή της ποίησης! Είναι μια κραυγή του πνεύματος που ξαναγυρίζει στον εαυτό του με την απεγνωσμένη απόφαση να σπάσει τις αλυσίδες του! Και στην ανάγκη με υλικά σφυριά. Η ανθρώπινη χειραφέτηση παραμένει ο μόνος σκοπός που αξίζει να υπηρετούμε. Η απελευθέρωση της ανθρωπότητας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την απελευθέρωση του πνεύματος και δεν μπορεί να έλθει παρά μόνο με την προλεταριακή επανάσταση. Δεν ξέρω ποιά θα είναι η ερώτηση που θα μου κάνετε! Όποια και να είναι όμως η ερώτηση η απάντηση είναι πάντα ο άνθρωπος!». Αντρέ Μπρετόν/ Τo Μανιφέστο του Σουρεαλισμού.

Ο Αντρέ Μπρετόν γεννήθηκε το 1896 στο Τενσερμπέ, της Νορμανδίας και πέθανε το 1966 στο Παρίσι. Γάλλος συγγραφέας, αναρχικός και αντιφασίστας. Είναι ο θεμελιωτής και κύριος θεωρητικός του υπερρεαλιστικού κινήματος και εμπνευστής του μανιφέστου του υπερρεαλισμού. Σπούδασε Ιατρική και Ψυχιατρική στο Παρίσι, όπου μελετάει τα έργο του Σιγκμουντ Φρούντ. Γνωρίζεται με τον με τον ποιητή Γκιγιώμ Απολλιναίρ και γράφει την πρώτη του ποιητική συλλογή Ενεχυροδανειστήριο (1919).

Eπηρεασμένος από την επαφή του με τροφίμους των ψυχιατρείων, γράφει μια σειρά από κείμενα με την μέθοδο της αυτόματης γραφής –ο αυθόρμητος λόγος, απαλλαγμένος από τα δεσμά της έλλογης τάξης των σκέψεων, που ακολουθούν οι αφηγήσεις ονείρων και οι λόγοι κατά την ύπνωση, με κύριο στόχο να διερευνηθεί το υποσυνείδητο- τα οποία αποτέλεσαν το βιβλίο Τα Μαγνητικά Πεδία (1920). Αρχικά ασπάζεται τον ντανταϊσμό, ένα κίνημα καλλιτεχνικής αναρχίας, όμως έρχεται σε ρήξη με τον Γάλλο ποιητή Τριστάν Τζαρά –πρωτεργάτη του κινήματος- και απομακρύνεται.

Το 1924, ο Αντρέ Μπρετόν δημιουργεί την πρώτη Υπερρεαλιστική ομάδα και στις 15 Οκτωβρίου του ιδίου έτους γράφει ένα από τα σημαντικότερα και αντιπροσωπευτικότερα έργα του φιλοσοφικού υπερρεαλισμού, Τo Μανιφέστο του Σουρεαλισμού. Μια διακήρυξη του κινήματος όπου παρουσιάζονται οι απόψεις του συγγραφέα για θέματα, όπως η γλώσσα και η ποίηση, ο αυτοματισμός, η λατρεία της εικόνας, η φαντασία, η ελευθερία, η τρέλα, το όνειρο, η παιδικότητα και ο θάνατος, δίνοντας σε γενικές γραμμές τους στόχους και τις αρχές του σουρεαλιστικού κινήματος.

Ο ίδιος ο Μπρετόν επιθυμούσε την ένωση όλων των τεχνών στο όνομα της ελευθερίας  και το «πάντρεμα» της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας με βασικό πυρήνα τη ίδια την επανάσταση. Πίστευε ότι η ολοκλήρωση του ανθρώπου έρχεται μέσω της φιλοσοφίας, της ποίησης και της περιπέτεια. Όλοι οι σουρεαλιστές καλλιτέχνες κατέχονται από την επιθυμία να βρουν, πάνω και πέρα από τα φαινόμενα, μια πιο αληθινή πραγματικότητα, ένα είδος σύνθεσης του εξωτερικού κόσμου και του εσωτερικού προτύπου. Τα πρόσωπα και τα αντικείμενα στα έργα ζωγραφικής αποσπώνται από τις συνηθισμένες γραμμές και βασίζονται στην εντύπωση του ονείρου και της παραμόρφωσης.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Ναι, αυτό είναι το εγχείρημά μας. Το Όνειρο και η Επανάσταση είναι φτιαγμένα για να συμμαχήσουν, όχι για να αποκλείσουν το ένα το άλλο. Να ονειρεύεσαι την Επανάσταση δεν σημαίνει ‘ότι την αποποιείσαι, αλλά ότι την κάνεις διπλά και δίχως νοητικές επιφυλάξεις».

Επηρεάστηκε βαθύτατα από τη διαλεκτική του Χέγκελ, την αντίδραση των καταραμένων ποιητών, ιδίως του Μπωντλαίρ, του Ντυκάς και του Ρεμπώ και φυσικά από τον Φρόυντ. Καθοριστικές όμως για τη διαμόρφωση τόσο της προσωπικότητας όσο και της θεωρίας του ήταν και οι προσωπικές γνωριμίες του. Με αποκορύφωμα τη συνάντηση του με τον Τρότσκι.

Παρόλο που είχε εισχωρήσει στον Κουμμουνισμό, είχε διαφωνήσει με τις πρακτικές του κόμματος και είχε διαγραφεί. Έτσι το Μάιο του 1938 επισκέφτηκε το Μεξικό, όπου συνάντησε τον Τρότσκι με τον οποίο συνέταξε ένα κείμενο με τον τίτλο Για μία ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη. Το κείμενο υπογράφτηκε τελικά από τον Μπρετόν και τον Μεξικανό ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα. Όταν επέστρεψε στο Παρίσι και ίδρυσε την γαλλική επιτροπή της F.I.A.R.I (Διεθνή Ομοσπονδία της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης). Μεγάλο μέρος του Μάη του 68΄ αντλεί την έμπνευσή του από θέσεις και ρήσεις του Αντρέ Μπρετόν.

Ο Σουρεαλισμός και οι βασικές αξίες του Μπρετόν βασίζονται στην πεποίθηση πως οι πηγές της προσωπικής, κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας βρίσκονταν στο υποσυνείδητο. Έβρισκαν παραδείγματα εξερεύνησης του μυαλού στα έργα ζωγράφων όπως ο Ιερώνυμος Μπος και ο Τζέιμς Ένσορ. Στα γραπτά λογοτεχνών όπως ο Σαρλ Μποντλέρ, ο Αρτίρ Ρεμπό, ο Αλφρέντ Ζαρί. Στον επαναστατικό τρόπο σκέψης του Καρλ Μαρξ και των ουτοπιστών. Το νέο επαναστατικό κίνημα συγκέντρωσε τα πιο μεγάλα, πιο ανήσυχα, πιο αστραφτερά πνεύματα μιας γενιάς, πολλά εκ των οποίων κουβαλούσαν μαζί τους τη δυναμική του ντανταϊσμού: Πολ Ελιάρ, Μαξ Ερνστ, Ζαν Αρπ, Μαν Ρέι, Αντρέ Μασόν, Χουάν Μιρό, Ιβ Τανγκί, Ρενέ Μαγκρίτ, Αλμπέρτο Τζακομέτι, Λουίς Μπουνιουέλ, Σαλβατόρ Νταλί.

Οι θεμελιώδεις αρχές που ο Αντρέ Μπρετόν εισήγαγε με το συγγραφικό του έργο όσο αφορά τον Υπερρεαλιστικό Σουρεαλίσμό –και αυτό ακριβώς τον τοποθετεί στο πάνθεον των φιλοσόφων, πέρα από σπουδαίο ποιητή- είναι η αντίθεση με τα περισσότερα κινήματα. Οι ιδέες του αποτελούν περισσότερο μια αντίδραση του πνεύματος προς την πραγματικότητα και τη ζωή και λιγότερο ένα σύνολο αισθητικών κανόνων και μορφολογικών αναζητήσεων. Στοχεύουν στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τη λογοκρισία της λογικής, στην αποκατάσταση της ρήξης ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη και στο συνδυασμό πραγματικότητας και φαντασίας σε μια νέα υπερ-πραγματικότητα. Eνδιαφέρεται για το τυχαίο, την προσπάθεια ανατροπής της αρχής και τονίζει την παντοδυναμία του ονείρου και την καταλυτική λειτουργία των ενστίκτων.