«Η μεγάλη ιδέα» του Anton Beraber είναι ένα λαβυρινθώδες έργο. Κυριολεκτικά. Στις, περίπου, εξακόσιες σελίδες αυτού αναπτύσσεται η ελληνική ιστορία σε μεγεθυντικό φακό καθώς και τμήματα παγκόσμιας εμβέλειας και απήχησης. Από την καταστροφή της Σμύρνης στα 1922 έως τον εμφύλιο πόλεμο και τη δικτατορία των Συνταγματαρχών έως την Αμερική και τη Μέση Ανατολή, η πλοκή διαμορφώνεται μέσα από ένα πλήθος δαιδαλωδών διαδρόμων με επίκεντρο την πραγματική ή μη αναφορά στο πρόσωπο του κεντρικού ήρωα (ή στις πολλαπλές εκφάνσεις αυτού) Σαούλ Καλογιάννη. Ωστόσο, οι αναφορές περί ομηρικής γραφής (βλ. Οδύσσεια) και η επανάληψη της αντίληψης επιστροφής σε ένα επαναλαμβανόμενο κυκλικό τρόπο γραφής μεγάλων αφηγήσεων αδικεί τόσο το έργο όσο και τον συγγραφέα.
«Πρόκειται για ένα φιλόδοξο, σύγχρονο ξαναγράψιμο της Οδύσσειας» (L’ Obs), «…συνομιλεί με τη φανταστική γεωγραφία του Ομήρου» (Le Monde) είναι υπογραμμίσεις υπερβολικές και εν τέλει καταχρηστικές του όρου. Διότι, ο συγγραφέας υπηρετεί την μοντέρνα γραφή (ή μεταμοντέρνα, εάν επιθυμούμε να αναφερθούμε στην όψιμη αποτύπωση αυτού στα κείμενα κριτικής λογοτεχνίας) εκκινώντας από την χρονική και χωρική κατάργηση για να σχηματοποιήσει μία ιστορία με τελικό αποδέκτη την ολική αμφισβήτηση του ίδιου του κειμένου. Το ίδιο το πρόσωπο του Σαούλ Καλογιάννη τίθεται εν αμφιβόλω ως εσκεμμένη πρόθεση του δημιουργού να αναδιατάξει τα γεγονότα μέσα από τις οπτικές αντιθετικών ερμηνειών.
Με την «παραπλάνηση» του αναγνώστη όπως αυτή επιτυγχάνεται στη βάση των συλλογιστικών κενών και των αυτονόητων αληθειών, των εκφραστικών αλμάτων και της νοηματικής ασυμμετρίας, η ροή της συνείδησης και της πρόσληψης επίσης καταργούνται. Δεν αναφερόμαστε στην κλασική διαρρύθμιση της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα και της, αντίστοιχης, συντακτικής δομής του λογοτεχνικού κειμένου. Αντίθετα, υπογραμμίζουμε την αναντιστοιχία ανάμεσα στην πρόθεση του συγγραφέα να εξιστορήσει πολλαπλές και αντιτιθέμενες χρονικές-ιστορικές προσεγγίσεις μέσα από την τεχνική της εναλλακτικής θέασης των πραγμάτων (κάθε φορά με διαφορετικό ομιλητή) και του τελικού αποτελέσματος αυτού, που δεν είναι άλλο από τον κατακερματισμό της έννοιας της «συνέχειας», υπό το βάρος της λεκτικής ειρωνείας. Παράλληλα, είναι καταχρηστική η ερμηνεία του έργου ως ομηρική θεματική μέσα από το ταξίδι του ήρωα και τα γεγονότα τα οποία βιώνει, τόσο ο ίδιος όσο και οι σύντροφοί του. Καταχρηστική για δύο λόγους. Αφενός, ο ήρωας δεν καταλήγει πουθενά παρά μόνο περιπλανιέται στη φαντασία των προσώπων (ακόμα και του ίδιου του ερευνητή που αναζητά τα βήματά του στην ιστορία στα πλαίσια της διδακτορικής του διατριβής) και αφετέρου, η ανάδειξη πτυχών της ιστορίας ενός λαού είναι, προφανώς, ζήτημα υποκειμενικής ερμηνείας των πηγών και χρήσης αυτών. Δεν αποκτά καθολική αξία η αντίστοιχη διαδικασία ερμηνείας και οπτικής, ακριβώς επειδή τα γεγονότα της ιστορικής πραγματικότητας δεν δύναται να εξηγηθούν με όρους πανανθρώπινης προβολής ούτε με όρους μυθολογίας.
Στο προκείμενο του έργου, ο ήρωας του Beraber, Σαούλ Καλογιάννης, υπαρκτό ή μη πρόσωπο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ρεαλιστική προσγείωση του μύθου, όπως αυτός κατασκευάζεται τεχνητά στην εκάστοτε ιστοριογραφία και αναπλάθεται ζωντανά στη φαντασία του λαού, στις απαιτήσεις της σχέσης ανάμεσα στην επέκταση της δυναμικής ενός γεγονότος και της ουσίας αυτού.
«Μας εξηγούσαν, χρόνια ολόκληρα, ότι ο εχθρός μας μισούσε […] Όμως αυτοί που με κρέμασαν δεν ήταν αλαζόνες: έκαναν τη δουλειά τους» (σελ. 47) ή αλλού «Ο πόλεμος αναζητούσε τον εαυτό του ψηλαφώντας παντού· ξαφνικά τον βρήκε. […] μπορείς επίσης να σκοτωθείς ηλιθίως, πολύ νωρίς, με αργό πολύ ρυθμό, δεν ξέρεις» (σελ. 60) και σε πλείστες άλλες περιπτώσεις στις οποίες το ταξίδι του ήρωα δεν υφίσταται. Αντίθετα, εκείνο στο οποίο επενδύει ο συγγραφέας είναι η δεικτική δεινότητα απομάγευσης της πραγματικότητας που συνοδεύει κάθε ιστορική αναφορά. Επομένως, αδικεί κανείς το έργο εάν το μεταφράσει ως αποτύπωμα του ομηρικού έπους μέσα από το οποίο ο πρωταγωνιστής αναζητά την Ιθάκη. Το σημείο προορισμού δεν υφίσταται ακριβώς επειδή δεν υφίσταται η διαδρομή.
Ο ερευνητής της πορείας του Σαούλ Καλογιάννη είναι μέρος κατασκευής του εκάστοτε εθνικού μύθου, όντας μέρος της πανεπιστημιακής κοινότητας, του πλέον αρμόδιου μηχανισμού για την κατασκευή, διασκευή ή/και ανασκευή της εκάστοτε πραγματικότητας. Για το λόγο αυτό, ο δημιουργός επενδύει στον πολλαπλασιασμό των αντιφατικών εξηγήσεων για τη φύση και το ρόλο του Σαούλ Καλογιάννη στα γεγονότα που παρουσιάζει. Η απόσταση από τον ήρωα έως τον λιποτάκτη, από τον σύντροφο έως την προδοσία, από τον θάνατο σε νεαρή ηλικία έως την προσωπική του αφήγηση σε προχωρημένη κατάσταση, μηδενίζει την ουσία της αναζήτησης. Στο κέντρο αυτής δεν τίθεται ούτε η ιδέα του μύθου ούτε το πρόσωπο αυτό καθαυτό, αλλά η δομική συνάρτηση του λόγου ως εκμαγείο διαφορετικών και εναλλακτικών προς χρήση αληθειών.
Κάθε αφηγητής του έργου, ακόμα και ο ερευνητής, εκφράζουν μία ενδεχόμενη «αλήθεια», η οποία ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της εκάστοτε χρονικής ακολουθίας. Διαμορφώνεται, επομένως, ένα σύμπλεγμα «αληθειών» και οι συναρτήσεις αυτών με τελικό αποδέκτη την υπονόμευση της ίδια της «αλήθειας» προς όφελος της ατομικής πρόσληψης. Ωστόσο, δεν επιτυγχάνεται αυτού του είδους η στόχευση. Όταν υπονομεύεται η κεντρική αφήγηση καταλήγει, η σκοπιμότητα αυτής, να απωλέσει την πρωτοκαθεδρία στην σκέψη του αναγνώστη. Μαζί της καταργείται η συλλογική συνείδηση και δεν απαντάται το ερώτημα «τί να κάνουμε;» που έθεσε ο Τσερνισέφσκι, ακριβώς επειδή ο πολυκερματισμός της κεντρικής αφήγησης στην «ελευθερία» του αναγνώστη καταλήγει στην παρερμηνεία της ίδιας της λογοτεχνίας, ως οργάνου μετασχηματισμού της άρνησης της βιωμένης εμπειρίας.
Από τη μητέρα του Καλογιάννη έως τον ίδιο « «Το όνομά μου είναι Σαούλ Καλογιάννης. Κατοικώ στις Γλυσίνες, στη Βραΐα, στα περίχωρα των Ιωαννίνων. Είναι ένα ωραίο συγκρότημα κατοικιών, έχει κι έναν θυρωρό. Είμαι στον αριθμό 11, στο οικοδομικό τετράγωνο Γ, κοντά στους κάδους για τα οργανικά απορρίμματα, πράγμα πολύ πρακτικό. Ζω καλά. Σε έναν μήνα θα έχω τηλεόραση, όπως ο κύριος Μακέδας, ο γείτονας, γιατί έκανα οικονομία σε πολλά πράγματα»» (σελ. 330) και από τις περιπέτειες στην Αμερική, την Ιταλία και τους σιωνιστές με προορισμό την Παλαιστίνη, ο κατακερματισμός των αφηγήσεων υπερβαίνει την δυναμική την οποία υπηρετεί, εν συνόλω, η πρόθεση για τη διαμόρφωση της πολλαπλής θέασης της/των ιστορίας/ιών. Εκείνο το οποίο αξίζει να υπογραμμισθεί είναι η λεξιλογική ποικιλία και η εκφραστική προέκταση αυτής. Ωστόσο, καμία λεκτική ποιότητα δεν είναι σε θέση να προσδώσει θεματική και νοηματική αξία στο εκάστοτε έργο όταν διασαλεύεται η κεντρική σκιαγράφηση του χρόνου, του χώρου και της αφήγησης ως λογοτεχνικής δομής.
Μετάφραση Αλεξάνδρα Κωσταράκου
Εκδόσεις Πόλις, Σεπτέμβριος 2021
Αριθμός σελίδων 608
Τιμή 19,80€
Ακολουθήστε το tetragwno.gr στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης facebook, twitter και instagram για να ενημερώνεστε άμεσα για όλες τις πολιτιστικές ειδήσεις.
