Μία έξοχη ιστορική και φιλολογική ανάλυση της λογοτεχνικής κίνησης της δεκαετίας του ’30 και του ρόλου που έπαιξε αυτή στη σύνδεση της μεσαιωνικής ελληνικής λογοτεχνίας με εκείνη της νεώτερης εποχής, μας παραδίδει ο πολυγραφότατος και υπερδραστήριος συγγραφικά Αντώνης Χαριστός, ο οποίος φέρει την ιδιότητα του φιλολόγου. Ο τίτλος αυτής είναι Η λογοτεχνία της ευθύνης, με τον υπότιτλο Ιστορία και ταυτότητα στη λογοτεχνική κίνηση του ’30, ο ρόλος του Άγγελου Τερζάκη.
Ίσως ο τίτλος να ακούγεται κάπως βαρύγδουπος και να μας προδιαθέτει ότι το βιβλίο αυτό απευθύνεται μονάχα σε ειδικούς. Κι όμως, ο τρόπος γραφής του Χαριστού μολονότι είναι επιστημονικός δεν είναι δυσνόητος, ούτε καθιστά το πόνημα δυσκολοδιάβαστο. Αντιθέτως, το βιβλίο απευθύνεται φυσικά πρωτίστως σε φιλολόγους και συγγραφείς, αλλά και σε όσους διαβάζουν δοκιμιακού τύπου βιβλία που αφορούν την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Ο Χαριστός είναι βαθύς γνώστης των έργων των συγγραφέων που ανήκουν στη γενιά του ΄30, με προεξάρχοντες τον Άγγελο Τερζάκη και τον Γεώργιο Θεοτοκά, χωρίς, όμως, οι αναφορές του να περιορίζονται μονάχα στους δύο αυτούς συγγραφείς.
Στην εισαγωγή ο Γιώργος Ορφανίδης, με την ιδιότητα του φιλολόγου, επιχειρεί να μας δώσει έναν κατατοπιστικό ορισμό για το τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο “Γενιά του ’30“. Κατόπιν, μετά τη σύντομη φιλολογική παρένθεση στον πρόλογο του βιβλίου από τον επίσης φιλόλογο Σταύρο Παπαγιάννη, ο Αντώνης Χαριστός μας εξηγεί τους σκοπούς τους οποίους υπηρέτησε η συγγραφή του εν λόγω βιβλίου. Επιχειρεί δε προσεγγίσει τη λογοτεχνική κίνηση του ’30 όχι ως μια λογοτεχνική ομαδοποίηση, αλλά ως κομμάτι μιας μεγάλης εξελικτικής πορείας στην πορεία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πράγματι, τη βάση της λογοτεχνικής και ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού από την Άλωση της Πόλης μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, θέτουν και τεκμηριώνουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς της Γενιά του ’30.
Η λογοτεχνία του ’30, μετά την τομή για το έθνος μας του 1922, τόσο ιστορική όσο και λογοτεχνική τομή- ήταν η αφετηρία της πνευματικής και πολιτιστικής μας χειραφέτησης και υπήρξε η κορύφωση της μακράς εξελικτικής πορείας που ξεκίνησε το 1453.
Ο Χαριστός τονίζει τον παιδαγωγικό χαρακτήρα της λογοτεχνικής κίνησης του ’30, εξού και ο ορισμός “λογοτεχνία της ευθύνης“. Αυτόν τον παιδαγωγικό ρόλο της λογοτεχνίας και τη συμβολή της λογοτεχνίας στην τεκμηρίωση της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού και τη γνώση της ελληνικής ιστορίας, τον είχαν παραδεχτεί και οι ίδιοι οι συγγραφείς της γενιάς του ’30 από τότε.
Στα μέσα του 20ου αιώνα διακρίνονται δύο ρεύματα στη νεοελληνική λογοτεχνία: εκείνο που συνάδει με το παρελθόν και τις παραδόσεις και το μοντέρνο του Τερζάκη με το μυθιστόρημα. Αυτό ακριβώς το μυθιστόρημα των Τερζάκη, Θεοτοκά και Ξεφλούδα είναι εκείνο το οποίο βοήθησε στη συγκρότηση του Νέου Ελληνισμού. Πρώτα όμως εξετάζει τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκε το μυθιστόρημα και κατόπιν τα ίδια τα λογοτεχνικά έργα.
Έτσι, ο συγγραφέας στο πρώτο κεφάλαιο του πονήματός του εξιχνιάζει τις δυτικές επιρροές που υπήρχαν στη βυζαντινή λογοτεχνία ήδη από τον 12ο αιώνα. Εξετάζει την ιστορική συνέχεια από την αρχαία Ελλάδα -μέσω του δημοτικού τραγουδιού πολλές φορές- και τονίζει το ανανεωμένο ενδιαφέρον για κάθε τι αρχαιοελληνικό τον 19ο αιώνα.
Μετά τον ρομαντισμό του 1880, εξετάζει ενδελεχώς τον βενιζελισμό και τον εκσυγχρονισμό του 1910 ως κινήματα υπό το ανανεωτικό πνεύμα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το βενιζελικό εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα αναλύεται επαρκώς, όπως και η βαθιά τομή του 1922 και οι ανακατατάξεις τις οποίες επέφερε σε όλους τους τομείς της δημόσιας και κοινωνικής ζωής, επομένως και στη λογοτεχνία.
Τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένα στον Άγγελο Τερζάκη και τον Γεώργιο Θεοτοκά. Ο Χαριστός μας εξηγεί τους σκοπούς που υπηρέτησε η συγγραφή έργων, όπως Η Πριγκιπέσα Ιζαμπώ και η Μενεξεδένια Πολιτεία του πρώτου και η Αργώ του δεύτερου. Πρόκειται για έργα – σταθμούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Είναι έργα ελληνοκεντρικά μεν, αλλά φέρουν σαφέστατα και τις επιρροές της Δύσης, τις οποίες σε καμία περίπτωση δεν αρνούνται, αλλά, αντιθέτως, συνδυάζουν αρμονικά με το ελληνικό πνεύμα. Τεκμηριώνουν, επομένως, την ιστορική ελληνική συνέχεια, αλλά δεν αρνούνται τον μοντερνισμό σε καμία περίπτωση.
Στο επίμετρο του τέλους του βιβλίου του, ο Χαριστός προβαίνει σε μία σύντομη αναφορά στους έτερους μεγάλους λογοτέχνες μας, τον Στρατή Μυριβήλη και τον Ηλία Βενέζη και με την πληθώρα των παραπομπών, την παράθεση της πλούσιας βιβλιογραφίας και το ευρετήριο των ονομάτων ολοκληρώνει το πόνημά του.
Εν ολίγοις, πρόκειται για μία έξοχη συμβολή στην κατανόηση του ρόλου που έπαιξε η σπουδαία γενιά του ’30 στην εξέλιξη της λογοτεχνίας μας.