Το νέο βιβλίο της Ισμήνης Καπάνταη, «Το βρωμερόν ύδωρ της λήθης», μας αφηγείται την ιστορία δύο οικογενειών στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Είναι ένα πόνημα το οποίο μπορεί άνετα να καταταγεί στον χώρο του ιστορικού μυθιστορήματος, όπως δηλώνεται άλλωστε εμφανώς και στο εξώφυλλό του. Πάνω απ’ όλα όμως, θα λέγαμε ότι είναι ένα βιβλίο ηθογραφικό, το οποίο απεικονίζει πολύ παραστατικά τα ήθη των Ελλήνων της εποχής.
Η πένα της συγγραφέως εστιάζει, αρχικά, στην αφήγηση της Πανωραίας, μιας κοπέλας συνδεδεμένης άρρηκτα με την οικογένεια των Καμπάσηδων, μια φαμελιά πλούσιων γαιοκτημόνων και ισχυρών της Αθήνας. Η Πανωραία θυμάται και μέσα από τις αναμνήσεις της παρουσιάζεται η ιστορία της δικής της οικογένειας, τόσο στενά δεμένης με την οικογένεια του Άρχοντα, του επικεφαλή της μεγάλης φαμελιάς των Καμπάσηδων.
Οι Καμπάσηδες είναι αυτόχθονες, ανήκουν δηλαδή στην παράταξη των γηγενών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, οι οποίοι πολέμησαν του Τούρκους κατά τη διάρκεια της Αγώνα της Ανεξαρτησίας και, επομένως, προσδοκούν τώρα την ανταπόδοση από αυτό. Επίσης, εχθρεύονται τους ετερόχθονες, αυτούς τους “τυχοδιώκτες”, όπως τους αποκαλούν. Οι ετερόχθονες, οι Έλληνες του εξωτερικού δηλαδή, οι οποίοι ήρθαν στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση, προσδοκούν αξιώματα και οφέλη από το κράτος χωρίς να έχουν συνεισφέρει καθόλου στην απελευθέρωση της χώρας. Έτσι, τουλάχιστον, θεωρούν ότι έγινε οι αυτόχθονες. Το αποτέλεσμα είναι, επομένως, οι δύο ομάδες να απαξιώνουν συνεχώς η μία την άλλη, για διαφορετικούς, κάθε φορά, λόγους.
Η ιστορία της Πανωραίας, της αδελφής της και του πατέρα της, ανθρώπων ζυμωμένων με τη φτώχεια και στο έλεος των Δυνατών του τόπου, είναι συγκλονιστική. Απεικονίζει επακριβώς την κοινωνική κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα μας κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά από την Ανεξαρτησία και θύμιζε, αναμφισβήτητα, περισσότερα την κατάσταση στην Τουρκοκρατία παρά στη σημερινή Ελλάδα.
Πολλά πράγματα, όμως, δεν έχουν αλλάξει από τότε. Απεναντίας μάλιστα. Η Ελλάδα του ρουσφετιού, της οικογενειοκρατίας, του πελατειακού συστήματος, ήταν, είναι και, απ’ ότι φαίνεται, θα είναι για πολλά χρόνια ακόμη παρούσα. Οι αναλογίες, επομένως, με τη σύγχρονη κατάσταση, είναι ολοφάνερες.
Από την άλλη, παρουσιάζεται, και πάλι μέσα από τις σκέψεις της με μορφή αναδρομής στο παρελθόν, η ιστορία της Φιορίνας Κουμάντη, μίας Ελληνίδας μεγαλωμένης στην Αγγλία, η οποία ήρθε κατόπιν στην Ελλάδα με τον σύζυγό της, και ανήκει, επομένως, στην παράταξη των ετεροχθόνων. Εξαιρετικά ενδιαφέρον, λοιπόν, το γεγονός ότι βλέπουμε και τη δική τους οπτική στα ελληνικά πράγματα, οπτική εκ διαμέτρου αντίθετη με εκείνη των αυτοχθόνων. Ο αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί διόλου να εντοπίσει τις μεγάλες διαφορές στη νοοτροπία και τα ήθη μεταξύ των δύο παρατάξεων.
Η εποχή, μέσα στην οποία όλα αυτά διαδραματίζονται, είναι η περίοδος μέσα στην οποία λαμβάνει χώρα η Υπόθεση Πατσίφικο, τα Λαυρεωτικά, η δολοφονία του Καποδίστρια και η άφιξη της νέα δυναστείας που θα κυβερνήσει την Ελλάδα. Πρόκειται, επομένως, για μία εποχή απανωτών αλλαγών και διαρκών ζυμώσεων.
Οι εγκιβωτισμένες αφηγήσεις, οι οποίες φτάνουν στον αναγνώστη μέσα από τις σκέψεις των δύο γυναικών, του προσφέρουν μία συνεχιζόμενη διάλεξη του παρελθόντος με το παρόν. Η συγγραφέας δεν αφήνει κανένα χαρακτήρα τον οποίο να μην περιγράψει διεξοδικά, εξ ου και ο χαρακτηρισμός του πονήματος ως ηθογραφικού. Πάνω απ’ όλα, την υπόθεση κινούν τα ανθρώπινα πάθη: ο φθόνος, ο έρωτας, η δίψα για εξουσία και χρήμα, η ανάγκη για κοινωνικοποίηση, η θέληση για επιβίωση, η απαίτηση για ένα καλό όνομα στην κοινωνία, η ταπείνωση και ο πόθος για εκδίκηση.
Η Ι.Κ. πλέκει αριστοτεχνικά τη λογοτεχνία, τον μύθο και την Ιστορία, με μία άκρως ευχάριστη, σχεδόν ηδονική, για τον αναγνώστη χρήση της ελληνικής γλώσσας, δημιουργώντας ήρωες τόσο αληθινούς και ανθρώπινους οι οποίοι θα μπορούσαν, αναντίρρητα, να είχαν υπάρξει τότε και, φυσικά, υπάρχουν παντού γύρω μας ακόμη και σήμερα.