Μία από τις τόσες εμμονές μου είναι κι αυτή να διαβάζω λογοτέχνες παλαιοτέρων εποχών και γενεών. Με βοηθά πολύ σ’ αυτό η θαυμάσια και μοναδική ως προς τη διαρκή συμπλήρωσή της σειρά με τον τίτλο: «Η πεζογραφική μας παράδοση» των εκδόσεων Νεφέλη. Όμως μια χαρά – και με χαρά και ενθουσιασμό- βρίσκω υλικό , μάλιστα κάποιες φορές και με τη χρονολογία που εκδόθηκε ένα βιβλίο ανασκαλεύοντας στοίβες σε παλαιοβιβλιοπωλεία. Ή, κάνοντας τον καθιερωμένο κυριακάτικο περίπατό μου στην πλατεία Αβησσυνίας και τα πέριξ ψάχνοντας θησαυρούς γνώσης και σοφίας.
Συχνά τα βιβλία αυτά είναι δερματόδετα, σίγουρα όμως φροντισμένα με μεράκι, κόπο και ιδρώτα ανθρώπων πού αγάπησαν τόσο το βιβλίο. Νιώθει κανείς ένα βίτσισμα , μια λύπηση μεγάλη συγκρίνοντας τά βιβλία αυτά καθώς τά αγγίζει και χαϊδεύει απαλά με την εικόνα κάποιων σημερινών ,όπως μας τά παρουσιάζουν μερικοί εκδοτικοί οίκοι, είτε το εξώφυλλο, είτε το εσωτερικό. Έλλειψη αισθητικής, φθηνά υλικά, προχειρότητα.
Γρηγόριος Παλαιολόγος ονομάζεται ο λογοτέχνης πού θα μας απασχολήσει εδώ. Αν υποθέταμε, ότι κρατώ στα χέρια μου μια βεντάλια με κάρτες και θα έπρεπε να επιλέξω, να τραβήξω τρείς από το σύνολο, τρία δυνατά χαρτιά, για να φωτίσω επαρκώς το πρόσωπό του, να χρωματίσω τη λογοτεχνική του κατάθεση και να πείσω γιατί πρέπει να προσέξει και να διαβάσει κανείς τον Παλαιολόγο, αυτά θα ήταν : πρώτον, αυτή καθεαυτή η προσωπικότητά του, το βιογραφικό του, δεύτερον, το κέντρισμα πού δέχτηκα διαβάζοντας τα δύο κύρια έργα του, και τρίτον, η γλώσσα που χρησιμοποιεί. Ας τα δούμε αυτά περισσότερο αναλυτικά.
Ο Γρηγόριος Παλαιολόγος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, με κάποιες πηγές να μας δίδουν χρονιά γέννησης το 1793, ενώ κάποιες άλλες το 1794. Χρονιά θανάτου αναφέρουν οι πηγές όλες το 1844, άρα πεθαίνει ή πενήντα, ή πενήντα ενός ετών. Γνωρίζουμε ότι ήταν φιλάσθενος και ταλαιπωρήθηκε πολύ σε όλη τη διάρκεια του βραχέος βίου του. Η κλονισμένη υγεία του δεν του επιτρέπει να λάβει μέρος στην επανάσταση του 1821, όπως επιθυμούσε με διακαή πόθο.
Στην γενέτειρά του μαθαίνει την τουρκική και τη γαλλική γλώσσα. Φοιτά στην Πατριαρχική Ακαδημία. Στην πρώιμη αυτήν περίοδο της ζωής του, παιδικά χρόνια και εφηβεία, μετακινείται ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και το Βουκουρέστι ή ζεί μεγάλα διαστήματα σ’ αυτό, καθώς ο πατέρας του έχει εξέχουσα θέση στην αυλή του Ηγεμόνα της Βλαχίας. Μεγαλώνει, λοιπόν, σε μια φαναριώτικη οικογένεια, η οποία έχει την οικονομική δυνατότητα για την φροντίδα της αγωγής , της μόρφωσης και των σπουδών πού θα λάβει. Φθάνει η στιγμή όπου ο νεαρός Γρηγόριος πρέπει ν’ αποφασίσει την κατεύθυνση των σπουδών του. Οι νέοι, οι ελάχιστοι τυχεροί που σπούδαζαν, στρέφονταν προς την ιατρική ή τά νομικά. Όμως ο Γρηγόριος επιλέγει τη γεωπονία, μια εν πολλοίς άγνωστη επιστήμη στην καθημαγμένη Ελλάδα.
Έτσι μεταβαίνει πρώτα στο Παρίσι κι έπειτα στο Λονδίνο και λαμβάνει έναν πρώτο κύκλο σπουδών στη φιλολογία, τις πολιτικές επιστήμες και τη γεωπονία. Συνεχίζει και συμπληρώνει κατόπιν τις σπουδές του σε ανώτερο επίπεδο στην Γερμανία και Ελβετία. Προσθέτει στη γνώση των δύο γλωσσών που κατείχε, τουρκική, γαλλική, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, και τη γνώση της αγγλικής και γερμανικής.
Η παρουσία του Παλαιολόγου στο εξωτερικό πέραν από τις γερές σπουδές, την εκμάθηση γλωσσών, τον πλουτισμό για έναν νέο με ιδέες, εικόνες και βιώματα στον δυτικό τρόπο ζωής συμπληρώνεται με δραστηριότητες αξιόλογες. Όπως , η εκπόνηση επιστημονικών έργων, μεταξύ αυτών «Ερμηνεία της καλλιεργείας του γεωμήλου» το 1827, έργο το οποίο τον συνδέει με τον Καποδίστρια και την φιλόδοξη γεωργική του πολιτική, μεταφράσεις, όπως αυτή από την αγγλική του θεατρικού του Ν.Σ. Πίκκολου «Ο θάνατος του Δημοσθένους» πού συμβάλλει στην ενίσχυση του φιλελληνικού κινήματος, ανεπιτυχή προσπάθεια να διδάξει την ελληνική γλώσσα στο Cambridge.
Φθάνουμε στην σημαντική χρονιά για τον Παλαιολόγο, το 1929. Ο πρώτος Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας καλεί τον Γρηγόριο Παλαιολόγο και του αναθέτει την διεύθυνση των Εθνικών κτημάτων και του Πρότυπου Αγροκηπίου Τίρυνθος .Ο Παλαιολόγος δραστηριοποιείται , οργανώνει εκ του μηδενός τις εγκαταστάσεις, τις καλλιέργειες, τις νέες μεθόδους, γίνονται φυτεύσεις, παραδίδει μαθήματα. Συνεχίζει ακαταπόνητος να συγγράφει επιστημονικά έργα. Εκδίδει στο Ναύπλιο την εφημερίδα «Τριπτόλεμος» (σημ: προστάτης της γεωργίας κατά τη Μυθολογία των Ελλήνων) , πού κυκλοφορεί από το 1833 κάθε Τετάρτη και Σάββατο και βγήκαν 39 τεύχη. Δίδει βαρύτητα στη γεωργία αλλά είναι και ο πρώτος που γράφει επιστημονικά άρθρα για την βιομηχανία και την αναγκαιότητα ανάπτυξής της.
Τον Μάρτιο του 1831 ο Παλαιολόγος πέφτει σε δυσμένεια από το Καποδίστρια και επιτροπή αναλαμβάνει τη διοίκηση του Αγροκηπίου, μεσολαβεί η δολοφονία του Κυβερνήτη, και ο Παλαιολόγος αποκαθίσταται για μερικούς μήνες στη θέση του, όμως παραιτείται και εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα.
Στην Αθήνα ο Παλαιολόγος διατηρεί ιδιωτικό κήπο, όπου συνεχίζει τις έρευνές του. Μάλιστα σχεδίαζε να δημιουργήσει ένα πρότυπο τυροκομείο και ζητά από την κυβέρνηση να τον ενισχύσει. Τά σχέδια του ωστόσο προσκρούουν στους κομματικούς ανταγωνισμούς κι ο ίδιος λοιδορείται και δέχεται τη χλεύη και την απαξίωση. Εργάζεται στο Υπουργείο Οικονομικών σε σημαίνουσες θέσεις χάραξης πολιτικής, με έγνοια του, στόχο ζωής την πρόοδο της γεωργίας, την εισαγωγή νέων , σύγχρονων μεθόδων καλλιέργειας, τη βελτίωση της κτηνοτροφίας, της τυροκομίας , μελισσοκομίας και άλλων συναφών κλάδων, καθώς μεριμνά και για να μπούν οι βάσεις για την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Έτσι, τον βρίσκουμε το 1837 να είναι μέλος στην «Επιτροπή επί της Εμψυχώσεως της Εθνικής Βιομηχανίας». Στην Αθήνα κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του «ο πολυπαθής» σε δύο τόμους. (1839)
«Πολυπαθής»
Κεντρικός ήρωας του «πολυπαθή» είναι ο Αλέξανδρος Φαβίνης. Αυτός διηγείται σε πρώτο πρόσωπο τον βίο του. Μια ζωή γεμάτη περιπέτειες, απίστευτες, ανατρεπτικές. Δεν βρίσκω κάποιο νόημα να περιγράψω , έστω εν συντομία, τη θεματική του βιβλίου. Αφού ο καθένας μπορεί να το δανειστεί από μιά βιβλιοθήκη ή αν αποφασίσει να το αγοράσει και να κοσμεί τη δική του βιβλιοθήκη. Θα σταθώ σε δυό-τρία άλλα πράγματα. Το βιβλίο έχει ρυθμό , ροή , διαβάζεται ευχάριστα, κυλά αβίαστα και κερδίζει τον αναγνώστη. Τον κάνει μέτοχο, δημιουργεί την επιθυμία να μάθει περισσότερα, αγωνιά για την τύχη του ήρωα. Το δε χιούμορ του Παλαιολόγου είναι μία μεγάλη αρετή του. Ενυπάρχει μέσα στον «πολυπαθή» σε όλες τίς πτυχές , σε έκταση και βάθος. Η ευθυμία λοιπόν, ο αυτοσαρκασμός, ο σαρκασμός, το ευτράπελο, η ειρωνεία βρίσκονται εν αφθονία και τά απολαμβάνει ο αναγνώστης. Ροή, ρυθμός, ευχαρίστηση και απόλαυση, ευθυμία εν αφθονία και κοντά οι εύστροφες παρατηρήσεις και η καυστικότητα του Παλαιολόγου για την φύση του ανθρώπου, την κακιά του πλευρά. Η πλεονεξία, η δεισιδαιμονία, η απάτη, η θεοκαπηλία, η φιλαργυρία, ο έκλυτος βίος , οι παρεκτροπές και κάθε είδους εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, της εξουσίας η επιβολή και ο καταναγκασμός του αδυνάτου , θίγονται, βγαίνουν στην επιφάνεια και λάμπουν σαν διαμάντι στο κείμενό του. Και καθώς η φύση του ανθρώπου είναι ίδια , αναλλοίωτη ανά τους αιώνες ,η αναλογία με το σήμερα είναι αξιοθαύμαστη. Ο ίδιος άλλωστε δηλώνει στις πρώτες προτάσεις του κειμένου του: «Δύο κυρίως σκοπούς έχουν ,ή τουλάχιστον πρέπει να έχουν τά βιβλία: να διδάσκουν ή να τέρπουν. Τινά ενώνουν το ηδύ με το ωφέλιμον…» και συνεχίζει λίγο παρακάτω, « Ο Συγγραφεύς, πλάττων ιστορίαν τινά , παρεισδύει εις αυτήν με τρόπον επιδέξιον τα ελαττώματα της κοινωνίας , και τέρπων διά της κομψότητος της διηγήσεως , εξεικονίζει συγχρόνως τας ανθρωπίνους παρεκτροπάς» . Δεν μπορεί εύκολα να διαφωνήσει κανείς με τον λογοτέχνη μας. Πράγματι, έπλασσε στον «πολυπαθή» του μιάν ιστορία γραμμένη με κομψότητα και πάντρεψε το ηδύ και το ωφέλιμο.
«Ο ζωγράφος»
Το 1842 κι ενώ έχει επιστρέψει στη γενέτειρά του Κωνσταντινούπολη εκδίδει σε δύο τόμους πάλι το μυθιστόρημα με τίτλο «Ο ζωγράφος». Δεν έχει σχέση ο τίτλος με τον καλλιτέχνη αλλά συμβολικά δηλώνει ότι «ζωγραφίζει» τη νεαρή αστική τάξη των οθωνικών χρόνων. Έχουμε κι εδώ ιοβόλο χιούμορ, σπαρταριστές περιγραφές, γλώσσα το ίδιο απολαυστική με τον «πολυπαθή». Όμως υπάρχουν αρκετές «κοιλιές» στο κείμενό του, κομμάτια που θα μπορούσαν να λείπουν χωρίς να στερείται κάτι το έργο, μια κάποια υπερβολή σε άλλα σημεία και μια τάση διδακτισμού. Από τά δύο κύρια έργα του προτιμώ ασυζητητί τον «πολυπαθή».
Εν πάση περιπτώσει , ο αγνοημένος Παλαιολόγος, -γιατί άραγε;- μας έδωσε αυτά τά δύο σπουδαία έργα. Η συμβολή του στην επιστήμη , κι όχι μόνον στη γεωπονία πού ήταν το βασικό του αντικείμενο, ήταν σημαντικότατη. Αυτό πού εντυπωσιάζει είναι η παραγωγή γόνιμων, πρωτοπόρων ιδεών, η μαχητικότητα του στην προσπάθεια υλοποίησής τους, ο ανηλεής πόλεμος που δέχτηκε από συντηρητικούς κύκλους , οι οποίοι τον λοιδόρησαν, κατασυκοφάντησαν και περιέπαιξαν. Γι’ αυτούς και μόνον τους λόγους , πέραν της προσφοράς του, μου γίνεται αυτομάτως και αυθορμήτως συμπαθής.
Τέλος, η γλώσσα του Γρηγορίου Παλαιολόγου στα δύο αυτά έργα είναι η απλή καθαρεύουσα. Είναι βατή, καθόλου στριφνή και μπορεί ν’ αποτελέσει μια πρόταση, έναυσμα για κάποιον άνθρωπο πού είτε, δεν είχε ως τά τώρα καμιάν επαφή με το είδος αυτό της γλώσσας μας, είτε, έχει μειωμένη και σποραδική. Που θα ήθελε να έρθει κοντά σ’ όλον αυτόν τον πλούτο της γλώσσας μας, ν’ απολαύσει τους λογοτέχνες μας που μας παράδωσαν αξιολογότατο έργο και η μορφή της γλώσσας που έγραψαν γίνεται φραγμός. Διότι είναι πράγματι κρίμα να μην μπορεί κάποιος να χαρεί τον Παπαδιαμάντη, τον Ροΐδη , τον Βιζυηνό και τόσους άλλους ακόμη λογοτέχνες και το σπουδαίο έργο τους.
Πηγές:
α). Γρηγορίου Παλαιολόγου «Ο πολυπαθής» , εκδόσεις Νεφέλη
β). Γρηγορίου Παλαιολόγου «Ο ζωγράφος» , εκδόσεις Νεφέλη
γ).vikipedia Γρηγόριος Παλαιολόγος
δ). biblioNet Παλαιολόγος , Γρηγόριος , 1793-1844
ε). Εθνικό Κέντρο Βιβλίου Αρχείο λογοτεχνών
ζ). Π. Θοδοσίου Σεμιναριακή εργασία: «Ο ζωγράφος του Γρηγορίου Παλαιολόγου : Ρεαλιστικές αναζητήσεις» Πανεπιστήμιο Κρήτης, τμήμα Φιλολογίας , Φιλοσοφικής Σχολής, τομέας Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας. 2015-2016.
Στ). Χρήστου Π. Μπαλόγλου , Διδάκτωρ Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Φρανκφούρτης. Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού. «Η συμβολή του Γρηγορίου Παλαιολόγου διευθυντού του Αγροκηπίου Τίρυνθος στην οικονομική ανάπτυξη του Άργους» 5-7 Νοέμβρη 2004.