Κριτική: 1821 – Μέσα από τη ματιά σύγχρονων συγγραφέων (συλλογικό έργο) [24 Γράμματα]

Γράφει ο Παναγιώτης Γούτας

Προσεγμένος και καλαίσθητος τόμος

Το κλείσιμο, φέτος, διακοσίων χρόνων από την κήρυξη της Επανάστασης ενάντια στον τουρκικό ζυγό είναι μια σημαντική επέτειος με συμβολικό αλλά και ιστορικό χαρακτήρα. Είναι μια αφορμή και μια ευκαιρία ανασκόπησης και αναλογισμού της πορείας μας ως έθνους, αλλά κι ένας λόγος να στοχαστούμε σοβαρά πάνω στις διαχρονικές μας παθογένειες. Παράλληλα, η επανάσταση του ’21 λειτουργεί πάντα ως σάλπισμα αντίστασης σε ό,τι μας υποδουλώνει και μας καταδυναστεύει. Έχοντας – θέλω να πιστεύω – όλα αυτά κατά νου, ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης επιμελήθηκε τον προσεγμένο και καλαίσθητο τόμο που από τον περσινό Δεκέμβρη 2020, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις 24 Γράμματα, και που αφορά το ιστορικό γεγονός της επανάστασης του ’21 μέσα από τη ματιά σύγχρονων συγγραφέων – γνωστών ή λιγότερο γνωστών στο αναγνωστικό κοινό της χώρας. Είκοσι επτά κείμενα, είκοσι έξι πεζά κι ένα ποιητικό για την ακρίβεια, συνθέτουν αυτή τη φιλόδοξη κι ενδιαφέρουσα προσπάθεια – προηγείται σύντομος πρόλογος του επιμελητή που μας πληροφορεί πως «οι συγγραφείς που φιλοξενούνται στον παρόντα συλλογικό τόμο φώτισαν με τη δική τους ματιά και την αθέατη πλευρά της Επανάστασης και μετέφεραν τα γεγονότα όπως τα άκουσαν από προγόνους ή τα έμαθαν στο σχολείο ή τα άντλησαν από πρωτογενείς πηγές». Θα πρόσθετα πως η γεωγραφική διασπορά των κειμένων ανά την επικράτεια (ο αφηγηματικός τόπος απλώνεται από Μακεδονία μέχρι Κύπρο), είναι πλήρως εναρμονισμένη με την εξάπλωση της επανάστασης σε κάθε γωνιά και σημείο της πατρίδας.

Μια συνοπτική περιδιάβαση στα κείμενα του τόμου

Μια τηλεγραφικού τύπου, τώρα, αναφορά των πεζών κειμένων και του ενός ποιήματος του τόμου. Νά τι θα διαβάσει, λοιπόν, ο αναγνώστης στις σελίδες αυτής της συλλογικής προσπάθειας όπου συμμετέχουν 27 λογοτέχνες της χώρας (με αλφαβητική σειρά): Η Έρικα Αθανασίου εστιάζει στο κείμενό της σ’ έναν Έλληνα πληροφοριοδότη που σώζει την Αϊσέ, προτού πέσει στα χέρια των Ελλήνων, στα γεγονότα της Καλαμάτας (23 του Μάρτη στους Αγιαποστόλους). Ο Δημήτρης Βαρβαρήγος μιλά για την τραγική περιπέτεια της Ταρσώς και του Αναστάση στην έξοδο του Μεσολογγίου (Η τελευταία νύχτα). Ο Δημήτρης Βλαχοπάνος αναφέρεται στις τελευταίες στιγμές του Αλή πασά των Ιωαννίνων (Το φιρμάνι). Ο Γιώργος Βοϊκλής, μέσ’ από ένα επινοημένο χειρόγραφο του Πορφύριου Ζαμπέτη ανακαλύπτει τον συμβολικό κρίκο που συνδέει τον Ελληνικό Διαφωτισμό με τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης (Το όργωμα και η σπορά). Ο Πέτρος Γκάτζιας βάζει έναν απλό συντηρητή πολυκατοικιών να επαναλαμβάνει, 200 χρόνια μετά, τα λόγια του ένδοξου προγόνου του, για τις ανάγκες ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ γαλλικής παραγωγής (Ο συντηρητής). Ο Παναγιώτης Γούτας επιχειρεί μία σύζευξη παρελθόντος-παρόντος μέσ’ από ένα πορτρέτο του Καραϊσκάκη, πεταμένο σε σχολική αποθήκη γυμνασίου, που χρησιμεύει ως καπνιστήριο (Τσιγάρο με τον Καραϊσκάκη). Το κείμενο του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη καταδεικνύει πως ο πρώτος ζωγραφικός πίνακας για την Επανάσταση έγινε καθ’ υπόδειξη του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο (Με τη ματιά του Μακρυγιάννη). Τα δύσκολα χρόνια του Νικηταρά και η απαξίωση του αγώνα του επί εποχής Όθωνα, μέσα από τα μάτια της κόρης του, θα τα βρούμε στο κείμενο της Νιόβης Ιωάννου (Πόσο σου πάει το κόκκινο, πατέρα…). Η Κατερίνα Καριζώνη μιλά για την ιστορία της όμορφης Περσεφόνης που έφτασε από το Μανιάκι στην Αλεξάνδρεια, για να υιοθετηθεί από τον πλούσιο κόμη Ιωάννη Δ΄ Αναστάση (Κόμης Ιωάννης Δ΄ Αναστάσης). Στο κείμενο του Νίκου Κατσαλίδα θα βρούμε την περήφανη απάντηση του τυφλού οπλαρχηγού στον πρέσβη της Γαλλίας, όταν ο τελευταίος του έδωσε ένα πουγκί με νομίσματα (Η οπτασία του Νικηταρά). Με αφορμή τον ύπουλο ρόλο των Μαυροκορδάτου-Βαρνακιώτη στην Επανάσταση, μια μεταφορά των αιώνιων παθογενειών τους έθνους στο σήμερα, μέσα από το κείμενο του Κώστα Κρεμμύδα (Αλίμονο σ’ αυτούς που θα ’ναι μόνοι με τη δόξα και τα πλούτη τους). Μια μικρή ερωτική περιπέτεια δύο νέων, του Λάμπρου και της Μαρίας, την περίοδο που φούντωνε η επανάσταση στον Μοριά, γραμμένη από τον Δημήτρη Κωστόπουλο (Το κορίτσι με τις ασφάκες). Ο Στέφανος Μίλεσης στήνει ένα ναυτικό διήγημα για το πώς μυούνταν οι έφηβοι στα μυστικά της ναυτοσύνης και του αγώνα στη θάλασσα (Το ναυτόπουλο ο Κωνσταντής). Η Πολύνα Μπανά μιλά για τη μεταστροφή στις αναγνωστικές συνήθειες ενός μανιώδους αρχαιόπληκτου, μόλις πληροφορείται την τραγική περιπέτεια μιας Ελληνίδας σκλάβας, τον καιρό της Επανάστασης, που πέθανε νεότατη (Με σοβαρή αφορμή μια μικρή Ελληνοπούλα). Η γενναία απόφαση του γιατρού Γεωργίου Δεναξά στις αναταραχές του 1831, στο Ναύπλιο, γραμμένη από τον Θεόδωρο Μπενάκη (Η απόφαση του γιατρού Γεωργίου Δεναξά). Ο Κωνσταντίνος Μπούρας κάνει αναφορά στο κείμενό του στον γιατρό του πρίγκιπα Υψηλάντη και στον προπάππο του, ως ανιδιοτελείς μορφές του Αγώνα που δεν εξαργύρωσαν την προσφορά τους (Το 1821 και η Φιλική Εταιρεία) Η Κατερίνα Παναγιωτοπούλου σκιαγραφεί το πορτρέτο ενός τσοπανόπουλου και αργότερα μοναχού στο Μοναστήρι της Παναγιάς της Γαυριώτισσας, λόγω των δυσκολιών του Αγώνα (Δαδί, το λημέρι του Δυσσέα). Η Αντωνία Παυλάκου κάνει αναφορά στο κείμενό της στη σφαγή των γυναικών στη Χορηγόσκαλα Μεσσηνίας από τους Τούρκους – ένα νέο Ζάλογγο για τη λευτεριά (Χορηγόσκαλα-το Ζάλογγο της Μεσσηνίας). Η Μίτση Πικραμένου περιγράφει τη φυγή του Νικόλαου Σαρίπολου από την Κύπρο το 1821, για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων (Νικόλαος Ιω. Σαρίπολος, το 1821 στην Κύπρο). Ο Γιώργος Πύργαρης περιγράφει την περιπέτεια του Πέτρου Μαρούλη το 1825, στο Ναύπλιο, που του «φόρεσε» τα γυαλιά μια Τουρκάλα, που αργότερα βαφτίστηκε χριστιανή (Η Τουρκάλα). Το κείμενο της Δήμητρας Πυργελή αφορά μια πειρατική, θαλασσινή περιπέτεια την περίοδο του ’21, μέσα από την αφήγηση μιας γιαγιάς στην εγγονή της (Από ρόδο βγαίνει αγκάθι κι απ’ αγκάθι βγαίνει ρόδο) Η Λιάνα Σακελλίου με έμμετρο τρόπο αναπαριστά την απόπειρα σωτηρίας της κόρης ενός προύχοντα από φλεγόμενο τόπο στη θάλασσα (Περίπτερα πυρός, φλόγες αυτής, 20 Ιουνίου 1824). Το κείμενο του Απόστολου Σπυράκη έχει ως φόντο τη Θεσσαλονίκη. Τρεις άνδρες, αφού ελευθέρωσαν τον αδελφό του ενός από τους Τούρκους, κατευθύνονται με βάρκα στο Κάστρο των Πορφυρογέννητων (Το κάστρο των Πορφυρογέννητων) Στο κείμενο του Γιώργου Σταφυλά η συνάντηση ενός μικρού αγοριού με έναν Τούρκο αγά, οπλίζει την ψυχή του πρώτου με ιερή αγανάκτηση για τη μοίρα των Ελλήνων (Το αγόρι και ο αγάς) Το τέλος του Οδυσσέα Ανδρούτσου δοσμένο σ’ ένα κείμενο του Κώστα Στοφόρου που ισορροπεί ανάμεσα στη μυθοπλασία και την ιστορική έρευνα. [Ο Οδυσσέας και ο Οδυσσέας (Ανδρούτσος)]. Το τέλος του Γεώργιου Καραϊσκάκη αφηγούμενο από έναν παππού στον εγγονό του, όπου είναι παρών και ο σκύλος του ήρωα, σε ένα κείμενο του Φίλιππου Φιλίππου (Ο σκύλος του Καραϊσκάκη). Τέλος, στο κείμενο του Άγγελου Χαριάτη βλέπουμε την ψυχική προετοιμασία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, στο αρχοντικό του με την οικογένειά του, λίγο προτού ορκιστεί στη σημαία της Επανάστασης (17η Μαρτίου).

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ελιξίριο ψυχικής ανάτασης και ομοψυχίας

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης συντόνισε υποδειγματικά τη συγκέντρωση, επιλογή και επιμέλεια των κειμένων, συχνά ετερόκλητων υφολογικά, που ωστόσο συντείνουν σε μια κοινή ιδέα: αυτή της ανάδειξης του μεγαλείου της ελληνικής επανάστασης του ’21. Στον παρόντα τόμο φιλοξενούνται κείμενα με απευθείας αναφορά σε ιστορικά γεγονότα (γνωστά, άγνωστα ή θρυλούμενα), μυθοπλαστικά κείμενα, μνήμες από παππούδες και γιαγιάδες, κείμενα που προέκυψαν από μελέτη ιστορικών εγγράφων, κείμενα σύζευξης παρελθόντος και παρόντος, δοκιμιακού τύπου κείμενα για το τι έμεινε σήμερα στην πατρίδα ως αξία κι ως ηθικό κληροδότημα από την Επανάσταση, ενώ δεν έλειψαν και κείμενα που εντοπίζουν και καυτηριάζουν τις σύγχρονες παθογένειες του έθνους μας, που ανάγονται απευθείας σε σφάλματα και αβλεψίες του παρελθόντος. Μπορεί αυτού του τύπου τα επετειακά εγχειρήματα να εμφορούνται συχνά από υπέρμετρη συναισθηματολογία αναφορικά με τα «εθνικά» μας ιδεώδη και να μας οδηγούν σε μια μορφή «εθνικού ναρκισσισμού», κάποιες φορές μάλιστα λείπει η ψυχρή κι αντικειμενική ματιά απέναντι στα ιστορικά γεγονότα, κρίνω όμως πως η συγκεκριμένη συλλογή κειμένων (και προσώπων) είχε ένα γόνιμο και δραστικό αποτέλεσμα. Το 2021 πέρα από την επέτειο των 200 χρόνων από τη γέννηση του λογοτεχνικού ογκόλιθου που ακούει στο όνομα Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, πέρα από τη μάλλον θλιβερή επέτειο των 100 (παρά ένα) χρόνων από τη μικρασιατική περιπέτεια του έθνους και την απομυθοποίηση της Μεγάλης ιδέας, εμπεριέχει και τις (μεταφερόμενες από  κύτταρο σε κύτταρο) μνήμες μας από μια απελευθερωτική εθνική επανάσταση. Στους χαλεπούς καιρούς που βιώνουμε (παρατεταμένη οικονομική κρίση, εν εξελίξει πανδημία, πολωτικό και διχαστικό κλίμα στην κοινωνία μας που θυμίζει Εμφύλιο) αυτή η γονιδιακού τύπου μνήμη λειτουργεί ως οξυγόνο ομοψυχίας, ως ελιξίριο ψυχικής ανάτασης κι απελευθέρωσης από τα σύγχρονα δεσμά, στα οποία εμείς οι ίδιοι συχνά εγκλωβιζόμαστε.