Η Ομάδα Μουσικού Θεάτρου ΕΥΤΟΠΙΑ (Ίρις Χατζηαντωνίου, Εβελίνα Αραπίδη, Βαγγέλη Ρόκκο, Γιώργο Στεφανακίδη, Μάιρα Μηλολιδάκη) φέτος ανεβάζει το συγκλονιστικό έργο του Διονυσίου Σολωμού, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», σε μια παράσταση που συνδυάζει τον ποιητικό λόγο του Σολωμού με νέα πρωτότυπα κείμενα.
Τέσσερεις ερμηνευτές ζωντανεύουν επί σκηνής τις τελευταίες στιγμές πριν τη μεγαλειώδη Έξοδο του Μεσολογγίου, το γεγονός που ανάγκασε την Ευρώπη να στρέψει την προσοχή της κατά το πολυθρύλητο «αλωνάκι». Ψήγματα της ποίησης του Λόρδου Βύρωνα μελοποιούνται και γίνονται το υλικό μιας πρωτότυπης μουσικής σύνθεσης που επικεντρώνεται στη συγκινησιακή φύση της ανθρώπινης φωνής: απόηχοι της δημοτικής παράδοσης και του μοιρολογιού συνυπάρχουν με την άυλη μελαγχολία του λυρικού ήχου, τα φυσικά όργανα και το ηλεκτρονικό περιβάλλον.
Με αφορμή τις δύο τελευταίες παραστάσεις σε Θήβα και Ίλιον μίλησα με τον σκηνοθέτη, συνθέτη και συγγραφέα Γιώργο Στεφανακίδη για την παράσταση και το κορυφαίο έργο του «αθάνατου» ποιητή.
Φέτος, εορτάζονται τα 200 χρόνια από την Παλιγγενεσία. Τι είναι αυτό που σας ώθησε, ώστε να εργαστείτε πάνω στο έργο του Διονύσιου Σολωμού, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι;
Ασχολήθηκα και ανέβασα το έργο «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» το 2018, ανεξάρτητα από την επέτειο των 200 χρόνων. Άλλωστε το κείμενο είναι τόσο γιγάντιο που η κάθε είδους «επέτειος» ωχριά μπροστά του, ειδικά όταν βάφεται και στολίζεται επιδερμικά, χωρίς ενδοσκόπηση και ψυχική κάθαρση.
Διάβασα το έργο μικρός κι από τότε επέστρεψα πολλές φορές σε αυτό όπως επιστρέφει κανείς σε ένα καλλιτέχνημα ύψιστης ομορφιάς. Το πρώτο που σε μαγεύει είναι η ομορφιά, το σμίλεμα των λέξεων. Διεισδύοντας όμως βαθύτερα νομίζει κανείς ότι μπορεί ίσως να μυρίσει την ποιητική δημιουργική φλέβα του Σολωμού, τον πνευματικό του ίδρο πάνω από τα χαρτιά του. Ένα έργο που τον βασάνισε σε όλη του τη ζωή και μυρίζει εξίσου Μεσολλόγγι και Διονύσιο Σολωμό, κατ’ αντιστοιχίαν με την εικοσαετή καταπόνηση του Μικελάντζελο κάτω από την Καπέλα Σιξτίνα. Κι αυτό είναι το πιο μαγικό. Γιατί εκεί δεν αντικρύζεις πια μόνο την πρόδηλη ομορφιά αλλά και την ατέλεια· όχι μόνο την αβίαστη μεγαλοφυΐα αλλά και την αβεβαιότητα του καλλιτέχνη. Κι όταν ο καλλιτέχνης είναι τέτοιου μεγέθους τότε η επαφή με το έργο που τον σημάδεψε είναι για εμάς ευλογία.
Ενώ αντλείτε πληροφορίες και στοιχεία του συγκλονιστικού έργου, γράφετε εκ νέου ουσιαστικά ένα πρωτότυπο κείμενο. Γιατί επιλέξατε να το κάνετε αυτό;
Μεγάλο κομμάτι από το κείμενο του Σολωμού παρουσιάζεται ατόφιο με αποσπάσματα και από τα τρία σχεδιάσματα. Δεν έγινε έκπτωση στο σολωμικό λόγο· δε θα μπορούσε άλλωστε. Παρολαυτά οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» είναι ένα έργο ποιητικό και στο θέατρο αυτό συχνά δεν αρκεί. Χρειάζεται η αφήγηση, το storytelling για να μπορεί να σταθεί δραματουργικά επί σκηνής. Έτσι προέκυψε το δικό μου κείμενο, ως συνδετικός κρίκος μεταξύ Σολωμού και σκηνικής δράσης, η ιστορία των γυναικών που δε συμμετείχαν στην Έξοδο αλλά έμειναν πίσω για να ανατιναχτούν με την εισβολή του εχθρού. Και μια απ’ αυτές, την τελευταία τους νύχτα, τους αφηγείται την ιστορία του αη-Γιώργη με το δράκοντα παραλληλίζοντας τη δική τους μοίρα και τη σχέση τους με την ελευθερία και την πίστη στο υπερβατικό και το ιδανικό.
Η μουσική και ο λόγος συνδέονται στην δραματοποιημένη παράσταση. Ο λόγος του λόρδου Μπάιρον μελοποιείται για να γεννηθούν δημοτικά τραγούδια και μοιρολόγια από τις γυναίκες πριν τη μεγαλειώδη Έξοδο του Μεσολογγίου. Εξηγήστε μας τη σύνδεση με το κείμενο σας.
Ως μουσικός προσεγγίζω πάντα τα κείμενα με γνώμονα το ρυθμό και τη μελωδία τους, ακόμα κι αυτά που δεν έχω σκοπό να μελοποιήσω ή έστω να επενδύσω μουσικά. Βλέπω πάντα ότι τα μεγάλα κείμενα εμπεριέχουν τη μουσικότητα σε τεράστιο βαθμό κι αυτό ίσως βγαίνει από την υψηλή αίσθηση του ρυθμού και της αρμονίας που θεμελιωδώς μοιράζονται οι ποιητές και οι συνθέτες. Κείμενο του Μπάιρον δε θα μπορούσε να λείπει από την παράσταση μιας κι η παρουσία κι ο θάνατός του στο Μεσολόγγι στιγμάτισε τον αγώνα των Ελλήνων και βοήθησε στο να ακουστεί στην Ευρώπη.
Η μουσική μου προσέγγιση εκτείνεται λοιπόν σε διάφορες μουσικές περιόδους με ηχοχρώματα πιο παραδοσιακά (κλαρινέτο), ρομαντικά (άρπα), ή σύχρονα (ηλεκτρονικά τοπία και drones από ηλεκτρική κιθάρα), σε συνδυασμό με τη φωνή της υψιφώνου μας, και την εμμονή ενός ακορντεόν που αποκτά δικό του ρόλο, σχεδόν ως πέμπτος ερμηνευτής.
Τι έχει να μας διδάξει η ιστορία των γυναικών του Μεσσολογίου σήμερα;
Το δρόμο προς την υπέρβαση. Κι όχι μόνο σήμερα αλλά πάντα. Τέτοιου είδους ιστορίες δεν έχουν να κάνουν με την εντοπιότητα, με τη θρησκεία ή τη φυλή. Έχουν να κάνουν με το τελευταίο βήμα του ανθρώπου μες στην άβυσσο, με μια απόφαση που ξεκινά από το συνειδητό και το φόβο αλλά καταλήγει στη φώτιση και την ακεραιότητα της ύπαρξης. Βίωσαν άραγε με τον τρόπο αυτό όλες οι γυναίκες του Μεσολογιού τότε την Εξοδο και τον εκούσιο θάνατο; Δε θα το μάθουμε ποτέ, όπως δεν το έμαθε κι ο Σολωμός. Αλλά αυτή η συλλογική αυτοθυσία, αυτό το άλμα στην αθανασία έμεινε σαν απόσταγμα και σαν ύψιστο κληροδότημα σε μας. Αν μη τι άλλο μας ψιθυρίζει ότι όπως λέει κι ο Εξυπερύ «το σημαντικό είναι αόρατο στο μάτι», ότι πέρα από την ζωή με τον τρόπο που την αντιλαμβανόμαστε στην ατέρμονη, μηχανιστική και πολλές φορές ισοπεδωτική καθημερινότητα υπάρχει ένα πεδίο στο οποίο είμαστε νικητές· αυτό της υπερβατικής αυτοδιάθεσης και της τελικής επιλογής στο να κοιτάξουμε τον Εαυτό κατάματα για να αντικρίσουμε το αιώνιο.
Πως σχολιάζετε τα τελευταία γεγονότα με τις δολοφονίες των γυναικών. Πιστεύετε πως οι γυναίκες βρίσκονται ακόμα σ’ ένα κλοιό φόβου κι αγωνίας, και παρ΄ όλο που τα τελευταία 50 χρόνια ζούμε στο μεταίχμιο της ανεξαρτησίας τους, οι γυναικοκτονίες αυξάνονται;
Οι εποχές που ζούμε είναι εποχές αλλαγών. Η ιστορία μας πλάθεται δυναμικά σα ζυμάρι και σε μερικά χρόνια (ο χρόνος είναι σχετικός) θα έχει πάρει ένα εντελώς διαφορετικό σχήμα. Πιστεύω βαθιά ότι η ανθρωπότητα θα εξαλείψει τελικά την απανθρωπιά, ακολουθώντας το σύμπαν που εξαπλώνεται και οδεύει στην απόλυτη ηρεμία. Όμως πριν απ’ αυτό, ιδού, για να παραφράσω τον Ελύτη, θα χορταστούν η βία και το σκοτάδι. Οι γυναικοκτονίες του σήμερα είναι η αντίδραση ενός συστήματος που προσπαθεί να αντιταχθεί στο αυτονόητο. Οι γυναίκες παρολαυτά γίνονται δυνατότερες. Δυστυχώς κάποιες από αυτές πέφτουν στο βωμό της παλιάς αντίληψης, της ρωμαϊκής ανδροκρατούμενης αρένας. Θετικό είναι όμως πως η κοινωνία πια αντιδρά. Δε θεωρείται από μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού αυτονόητη όχι μόνο η γυναικοκτονία αλλά και και η ανισότητα. Ο κορωνοϊός και ο εγκλεισμός ανέβασαν κατά πολύ τα νούμερα ενδοοικογενειακής βίας και κατέδειξαν το πρόβλημα για να το δούμε όλοι και να πούμε, ο καθείς με τον τρόπο του, «όχι πια». Συνεπώς, θεωρώ ότι η αύξηση αυτή είναι το βαθύ σκοτάδι πριν την ανατολή.
Πως νιώθετε που μετά από ενάμιση χρόνο «βγαίνετε ξανά στο φως»; Πως βιώσατε την περίοδο της καραντίνας, της πανδημίας και της επιλογής του υπουργείου Πολιτισμού να βάλει στον πάγο την τέχνη;
Η επιστροφή στην ιδιότυπη ακόμα φυσιολογικότητα είναι απλή. Η καραντίνα έκανε αυτό που ήταν αναμενόμενο· μας χαλάρωσε αρχικά, μας ανησύχησε αργότερα και κάποιους μας ισοπέδωσε ή μας λύτρωσε στο τέλος. Όλα αυτά ήταν κομμάτι μιας διαδικασίας που έπεται της σιωπής. Η καραντίνα έθεσε σε πολλούς καλλιτέχνες το ερώτημα αν έχουμε κάνει τη σωστή επιλογή στη ζωή μας, σε άλλους όρισε εναλλακτικούς, δημιουργικούς τρόπους και άλλους οδήγησε σε τεράστια οικονομικά και ψυχικά προβλήματα. Θα αποφύγω να κρίνω τις κρατικές αποφάσεις γιατί ούτως ή άλλως διαφωνώ με τον τρόπο που ασκείται η εξουσία συνολικά. Η αντιμετώπιση των καλλιτεχνών είναι απλώς ένα σύμπτωμα μιας συνολικής, κρατικής παθογένειας που κυριαρχεί στη χώρα μας και δε μπορώ να την απομονώσω.
Ποια η γνώμη σας για τα κλειστά θέατρα μόνο για εμβολιασμένους;
Η αισθητική της ταγής σε κάποια απόλυτη άποψη είναι κάτι που με απωθεί. Θεωρώ απαράβατο το θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου στην επιλογή της ζωής και της υγείας του.
Όμως δε θέλω να διαπράξω το ίδιο λάθος που αντικρύζω παντού· το λάθος της άποψης για τα πάντα. Δεν είμαι ούτε γιατρός, ούτε επιδημιολόγος. Δε ξέρω με στοιχεία, το ποσοστό μετάδοσης του ιού στους εμβολιασμένους και στους ανεμβολίαστους. Πολλές φορές οι πληροφορίες που αντλώ είναι αντικρουόμενες, στοχευμένα πολιτικοποιομένες, προπαγανδιστικές κι εμετικές. Αν ήξερα την αλήθεια θα είχα άποψη, αλλά χωρίς αυτά, θεωρώ ανήθικο να μιλήσω για κάτι που μπορεί να ενέχει κίνδυνο για τη ζωή έστω κι ενός συνανθρώπου. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι η στάση της κυβέρνησης οφείλει να αποδειχτεί ότι βασίζεται σε αδιάσειστα στοιχεία σε σχέση με τον άνθρωπο-πολίτη που υποχρεούται να υπηρετεί.
Οι Μεσολογγίτες αμύνονται κατά τη διάρκεια της Πολιορκίας με σθένος. Η κρίση της χώρας τα τελευταία δέκα χρόνια, σε συνδυασμό με την έλευση του κορονοϊού και την πανδημία, πιστεύετε πως έχει επηρεάσει τη συλλογικότητα και την ανάγκη για μια κοινωνία που μαζί θα λύσει τα αδιέξοδα;
Η αλλαγή συντελείται ήδη. Πολλές φορές ακούω τριγύρω ότι «τίποτα δε μάθαμε από την κρίση και την πανδημία, ίδιοι μπήκαμε, χειρότεροι βγήκαμε». Θα πρότεινα να μη βγάζουμε συμπεράσματά κρίνοντας από τους εαυτούς μας σε τόσο βραχύ χρόνο. Η ανθρωπότητα είναι μια οντότητα από μόνη της, ένα σύνολο ημών των κυττάρων της και οι αλλαγές της μετριούνται με τελείως διαφορετική ζυγαριά. Τώρα, το αν θα λύσει τα αδιέξοδα, αν θα τα μεταλλάξει ή αν θα δημιουργήσει καινούρια αυτό θα το δουν ως ιστορία οι επόμενες γενιές. Μη ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος είναι τρωτός και το ιδανικό που ενδεχομένως να έχουμε όλοι στο νου μας μπορούμε να το συναντήσουμε ίσως μόνο εκεί· στο νου. Άλλωστε οι μεγαλύτεροι μύστες της ιστορίας ποτέ δεν πρότειναν την από έξω προς τα μέσα διαδρομή, πρότειναν το αντίθετο. Αυτό το κομμάτι αιωνιότητας που μπορεί ο καθένας να βιώσει ατενίζοντας έστω και στιγμιαία τον Εαυτό του αντανακλάται προς τα έξω μαζί με τις όποιες αξίες είμαστε εμποτισμένοι. Παραμένει μια αντανάκλαση όμως, σε κάθε περίπτωση, μιας και υπόκειται σε διαρκή αλλαγή.
Τα αποσπασματικά ποιήματα του Σολωμού που συνθέτουν αρχικά το «Χρέος» κι αργότερα τους «Ελεύθερους πολιορκημένους« καταγράφονται στην ιστορία ως ένα ανολοκλήρωτο έργο, παρ’ όλα αυτά θεωρούνται ένα από τα πιο ισχυρά κείμενα που έχουν γραφτεί. Ποια η γνώμη σας.
Έχω πολλές φορές αναλογιστεί την αποσπασματικότητα που χαρακτηρίζει το έργο του Σολωμού και δη, τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Εκτιμώ, μέσα από το προσωπικό ταξίδι μου στην παράστασή μας, ότι για έναν άνθρωπό που ούτως ή άλλως κατέθετε το έργο του με τέτοιο τρόπο, η έξοδος του Μεσολογγίου ήταν ένα υπαρκτό Έβερεστ. Με τί είδους λόγο να εκφράσει κανείς τη ζωή, μια ώρα ή ένα λεπτό από τους Εξοδίτες, τους άντρες και τις γυναίκες που συμβολοποίησαν το συλλογικό τους συνειδητό; Η λεκτική αναπαράσταση δε φτάνει. Πρέπει ο ίδιος ο ποιητής να κάνει μια προσωπική καταβύθιση και να κολυμπήσει μέχρι να μην αντέχουν άλλο οι πνεύμονές του για να δει από μακριά «τα παιδιά και τες αντρογυναίκες». Και μετά να γράψει. Και ίσως αυτό που είδε να ήταν πάντα μεγαλύτερο (κατ’ αυτόν) από τις λέξεις του. Και ξανάγραψε· και ξανάγραψε. Και παρόλο που δεν παρέδωσε ποτέ ένα ολοκληρωμένο κείμενο, η κάθε λέξη από μόνη της είναι τόσο μοναδικά επιλεγμένη και φέρει τέτοιο φορτίο που δύσκολα συναντούμε ανάλογη πληρότητα σε «πλήρη» κείμενα.
Ποια τα επόμενα σχέδια σας.
Θα ήθελα πολύ να έχω τη δυνατότητα να σας μιλήσω για σχέδια με την άνεση του ανθρώπου που ξέρει ότι θα τα πραγματοποιήσει, αλλά δυστυχώς με την τρέχουσα κατάσταση οι καλλιτέχνες κυρίως μιλούν για ευχές! Υπάρχουν, φυσικά, έργα που σχεδιάζουμε ως ομάδα αλλά μέχρι να ξεκαθαρίσει το τοπίο δε μπορούμε να μιλάμε για σχέδια.
Επόμενες στάσεις περιοδείας:
- 18 Σεπτεμβρίου, 21:00 στο Θέατρο Μοσχοποδίου (Θήβα)
- 3 Οκτωβρίου, 20:00 στο Πολυδύναμο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Ιλίου (ΒΙΟΦΙΑΛ) (Ίλιον)