Ο Πάνος Ιωαννίδης, με το αστυνομικό μυθιστόρημα «Ο καιρός των ρόδων», μας επανεισάγει στα αιτήματα των κοινωνικών σχέσεων και των ανθρωπίνων προεκτάσεων σε μία ρεαλιστική απεικόνιση της ελληνικής πραγματικότητας, όπως αυτή προέκυψε στα χρόνια του οικονομικού ελέγχου και των πολλαπλών περιορισμών.
Ένα δαιδαλώδες βιβλίο το οποίο συμπλέκει τη γραφή των αστυνομικών μυθιστορημάτων προηγούμενων δεκαετιών με τα αιτήματα μιας νέας γενιάς αιτημάτων. Η ηρωίδα μας εξαφανίζεται μετά από μία περιπετειώδη διαδήλωση και ο ιδιωτικός ντετέκτιβ που αναλαμβάνει να διαλευκάνει το γεγονός οδηγείται, βήμα προς βήμα, στο ξεδίπλωμα ενός μωσαϊκού κέντρων εξουσίας, με ιστορικές αναφορές, ομοιότητες και συμβολισμούς. Μία πόλη, η Θεσσαλονίκη, διαφεύγει των γεγονότων και η πλοκή εξελίσσεται πέραν των ορίων της. Όταν η πραγματικότητα και η αλήθεια αυτής δεν συμβαδίζουν, τότε το αποτέλεσμα για όλους ισορροπεί σε τεντωμένο σκοινί.
Το έργο σας με τίτλο «Ο καιρός των ρόδων» είναι μία πολυεπίπεδη ιστορία ενταγμένη στα πλαίσια του αστυνομικού μυθιστορήματος. Γιατί επιλέξατε, ήδη από τα πρώτα σας έργα, αυτό το λογοτεχνικό είδος συγγραφής και ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προσδώσατε στις θεματικές σας;
Αρχικά να σας ευχαριστήσω για την τιμή που μου κάνετε, να συζητήσουμε παρέα για την τέχνη μου. Διάλεξα το αστυνομικό μυθιστόρημα ως βασικό όχημα της καλλιτεχνικής μου δραστηριότητας, διότι πιστεύω ακράδαντα ότι πρόκειται για το νέο κοινωνικό μυθιστόρημα. Ο κόσμος έχει γίνει πολυδιάστατος για να μην πω θρυμματισμένος· η λογοτεχνία καλείται να τον συμπληρώσει ανακαλύπτοντας τον εκ νέου. Συνεπώς, η αναπαραστατική πράξη της συγγραφής, δύναται να βασιστεί σε ένα έγκλημα, το οποίο είναι συνήθως το πρόσχημα, ιδιαίτερα στο μεσογειακό νουάρ μυθιστόρημα που έχω την τιμή να υπηρετώ. Υπό αυτό το πρίσμα, στις τρεις περιπέτειες του ιδιωτικού ντετέκτιβ Πέτρου Ριβέρη, η θεματική κινήθηκε γύρω από τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές εξελίξεις στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Με ενδιαφέρει πρωτίστως γιατί συνέβη ένα έγκλημα, και δευτερευόντως ποιος το τέλεσε.
Ο ντετέκτιβ Ριβέρης, υπό ορισμένες προϋποθέσεις και συνθήκες, θα ήτο δόκιμο να μεταφραστεί ως προέκταση του αστυνόμου Μπέκα (δημιούργημα του Γιάννη Μαρή). Ποιες ομοιότητες και ποιες, αντίστοιχα, διαφορές διακρίνετε στους δύο χαρακτήρες;
Είναι ιδιαίτερα τιμητικό αυτό που λέτε, τόσο για τον ντετέκτιβ μου, όσο και για μένα. Ο Γιάννης Μαρής έχει υπάρξει ο πατριάρχης του ελληνικού αστυνομικού μυθιστορήματος και με έχει διαμορφώσει καταλυτικά. Είστε από τους λίγους που έχετε δει τη σύνδεση, που υπάρχει ανάμεσα στον Πέτρο Ριβέρη και στον Γιώργο Μπέκα, διότι σε επιδερμικό επίπεδο διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Στο βάθος όμως ο ντετέκτιβ Ριβέρης, έχει προκύψει και από τις καταπληκτικές υποθέσεις του αστυνόμου Μπέκα. Άλλωστε, εξακολουθεί να τις μελετά και να μαθαίνει πολλά από αυτές. Κοινά στοιχεία τους είναι η ύπαρξη ενός επίμονου προσωπικού κώδικα ηθικής, η εντιμότητα, η πίστη στον άνθρωπο και στο καλό, παρόλο που το κακό παραμονεύει παντού και φυσικά η ξεροκεφαλιά τους που τους φέρνει αντιμέτωπους με ανθρώπους αδίστακτους.
Στην εξέλιξη της ιστορίας, μεταξύ άλλων, αναπαράγεται σε πολλαπλές πτυχές και αποχρώσεις η έννοια της «αντίστασης». Χαρακτηριστικά αναφέρετε, «Σήμερα προσπαθούμε να μην πάρει φωτιά το σπίτι μας, την ώρα που δεν προλαβαίνουμε να σβήσουμε τα αποκαΐδια του γείτονα. Και, για να το πετύχουμε αυτό, χρησιμοποιούμε συχνά εργαλεία της μαζικής κουλτούρας» (σελ. 19). Αναλύστε μας πως εσείς ως δημιουργός αντιλαμβάνεστε την έννοια της «αντίστασης» στην σύγχρονη εποχή και με ποιο τρόπο την μεταπλάθεται στο εν λόγω έργο.
Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Πρωτίστως, θα τόνιζα τη χρησιμότητα που έχει να κατανοούμε τον λόγο της εξουσίας που αποσκοπεί στον εφησυχασμό του λαού. Ο εφησυχασμός αποσκοπεί, στον αποπροσανατολισμό των μαζών από τα πραγματικά τους προβλήματα. Όπως λέω και στον γιο μου, όταν διαβάζουμε παρέα μαθηματικά, η μισή λύση του προβλήματος έγκειται στην κατανόηση του. Συνεπώς, κάθε μορφή αντίστασης εκκινεί από την κατανόηση του προβλήματος που δημιουργείται από τις πολιτικές που αποσκοπούν στην ευμάρεια των λίγων και στην υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των πολλών. Όμως κάτι τέτοιο, είναι μόνο η αρχή. Απαιτείται καλλιέργεια του ατόμου που είναι χρήσιμο να ξεκινά από την οικογένεια, να χτίζεται στο σχολείο και στα κοινωνικά περιβάλλοντα αλληλεπίδρασης του. Σχετικά δε, με τη αντίσταση στην οποία προβαίνουν οι ήρωες στον Καιρό των ρόδων, βασίζεται σε ένα πιο ολοκληρωμένο σχέδιο. Η δημιουργία της συλλογικότητας Ροδάνθη έχει ως στόχο την υποστήριξη ενός εναλλακτικού εγχειρήματος στο οποίο οι κοινωνικές σχέσεις επικρατούν των οικονομικών σχέσεων, και όχι το αντίθετο όπως συμβαίνει πλέον εδώ και δεκαετίες. Οπότε, η απάντηση στο ερώτημα για τους όρους της αντίστασης, προκύπτει μέσα από τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης του ανθρώπου.
Με αφορμή την προηγηθείσα ερώτηση, είσαστε σε θέση να υποστηρίξετε ότι η μαζική κουλτούρα, που διαπερνά κάθε πλευρά της καθημερινότητας, έχει αποσυνθέσει ολοκληρωτικά τις πηγές εναλλακτικής θέασης των πραγμάτων; Πόσο εφικτή και παράλληλα πόσο δύσκολη είναι η ισορροπία ανάμεσα στις επιτακτικές ανάγκες του εκάστοτε παρόντος και τις επιθυμίες που γεννώνται από τους πολλαπλούς περιορισμούς και τις απαγορεύσεις;
Σίγουρα, η ανάγκη για βιοπορισμό που διέπει τον καθένα και τη καθεμία είναι η επιτακτικότερη όλων, και κατισχύει των πάντων. Αν δεν έχεις λύσει το στοιχειώδες πρόβλημα της διαβίωσης σου, όλα τα άλλα έρχονται δεύτερα. Και όταν το έχεις λύσει, έρχεται μετά η μαζική κουλτούρα να σαρώσει κάθε εναλλακτική θέαση των πραγμάτων, πόσο μάλλον μια προοπτική έμπρακτης αμφισβήτησης τους και συνάμα εγκαθίδρυσης νέων δομών αντίστασης. Η Ιφιγένεια Ρούσσου, η απαχθείσα νέα που ο ντετέκτιβ Πέτρος Ριβέρης αναλαμβάνει να φέρει πίσω ζωντανή στον Καιρό των ρόδων, είναι μια τέτοια περίπτωση, που αποφάσισε να βάλει το χέρι στη φωτιά και να καεί πληρώνοντας το τίμημα. Αυτό που έχω να πω, είναι βασιζόμενος στη δική μου πορεία, όπως και πολλών φίλων που μας ένωσαν τα κενά δαιμόνια και η αντίσταση στη φθαρμένη ζωή, είναι ότι πως αν μείνεις με σταυρωμένα χέρια μπροστά στο κακό, το κενό που έχεις μέσα σου αργά ή γρήγορα θα σε καταπιεί. Οπότε κάθε προσπάθεια να το γεμίσεις, πέρα από καλύτερο άνθρωπο, θα σε κάνει και πιο δημιουργικό.
Η Τάνια, μία εκ των προσώπων που συμμετέχουν ενεργά στο έργο, έχει εισέλθει σε έναν κόσμο ολικής εκμετάλλευσης. Ποια είναι τα όρια της ηθικής, όπως καταγράφονται εκ μέρους σας στο πρόσωπό της Τάνιας, και ποιος ο ρόλος των εξωτερικών συνθηκών (βλ. οικονομική κρίση κ.α.) στις επιλογές της;
Η Τάνια, ίσως η πιο ανθρώπινη ηρωίδα στον Καιρό των ρόδων, γίνεται συνοδός πολυτελείας, από ανάγκη, όχι από επιλογή. Εισάγεται σε έναν κόσμο ολικής εκμετάλλευσης, για να σωθεί η οικογένεια της, από τον ζόφο που επέβαλλαν οι πολιτικές των μνημονίων. Η ηθική της μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, καθώς όπως συζητήσαμε και στην προηγούμενη ερώτηση, η ανάγκη της επιβίωσης είναι επιτακτική. Οι εξωτερικές συνθήκες μας επιβάλλονται, σίγουρα και προφανώς τα δικά μας περιθώρια δράσης είναι κατά κανόνα περιορισμένα. Η Τάνια αντιλαμβάνεται στην πορεία του μυθιστορήματος τι ακριβώς συμβαίνει, προσπαθεί να πάρει αποστάσεις και στο τέλος εξεγείρεται. Είναι ένα ακραίο παράδειγμα, αναμφίβολα, όμως η επιλογή της δείχνει ότι συχνά η προσπάθεια για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης μας, είναι η μόνη επιλογή που προσφέρει προοπτική.
Η συλλογικότητα «Ροδάνθη» αποτελεί στο έργο σας εναλλακτικό πυλώνα στην επέλαση του νέο-φιλελευθερισμού. Ποια τα χαρακτηριστικά της αλληλεγγύης τα οποία προβάλει το εγχείρημα και ποιες οι αιτίες που αντίστοιχα εγχειρήματα καταλήγουν στην «ήττα»; Ποιες οι αποστάσεις ανάμεσα στην επιθυμία και της σκοπιμότητα των συμμετεχόντων;
Όπως προανέφερα, βασικό στοιχείο της Ροδάνθης είναι η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη. Αμφότερες πραγματώνονται μέσω της εμπράγματης ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών, με επίκεντρο μια κατάληψη ενός νεοκλασικού κτιρίου που βρίσκεται στην υπέροχη Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης. Η κατάληψη λέγεται Μπεναρόγια, φέροντας το όνομα ενός σπουδαίου Θεσσαλονικιού Εβραίου, του Αβραάμ Μπεναρόγια, ενός σπουδαίου δημοσιογράφου, πολιτικού και συνδικαλιστή. Η Ροδάνθη, πέρα από πολιτικό χαρακτήρα, συνιστά και μια κοιτίδα πολιτισμού, καθώς υποστηρίζονται στους κόλπους της θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές προβολές, μουσικές βραδιές και κάθε Σάββατο τελείται η συλλογική κουζίνα. Όπως μια σειρά από εναλλακτικά εγχειρήματα αντίστασης-η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης έχει μεγάλη παράδοση σε αυτά- έτσι και η Ροδάνθη, βιώνει το δικό της ταξίδι μέσα στην ήττα. Τα αίτια της ήττας έχουν τόσο εξωγενή όσο και ενδογενή υπόσταση: εξωγενώς, ο συσχετισμός δυνάμεων σαφώς και δεν είναι υπέρ της παρέας που δημιούργησε τη Ροδάνθη· ενδογενώς η διαφωνία των μελών της στην προοπτική της εξέλιξης της συλλογικότητας προς κάτι πιο ώριμο προκαλεί στασιμότητα και αμβλύνει την απόσταση ανάμεσα στην επιθυμία και στην σκοπιμότητα λόγω ίσως του κενού που υπάρχει ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην ουτοπία.
Κράτος (παρακράτος), επίσημες ή ανεπίσημες θρησκευτικές αρχές και οργανώσεις, οικονομική ασφυξία και κατάχρηση εξουσίας προς όφελος συγκεκριμένων συμφερόντων είναι μερικές από τις θεματικές αναφορές στο έργο σας. Αναλύστε μας με ποιο τρόπο συνδέονται μεταξύ τους και, κυρίως, ποια τα μηνύματα τα οποία άμεσα ή/και έμμεσα αποτυπώνετε στο χαρτί προς γνώση του αναγνώστη; Υπάρχουν περιθώρια μέσα από τα οποία η «κοινωνία των πολιτών» είναι εφικτό όπως υπερβεί το πλαίσιο ελέγχου;
Θα μου επιτρέψετε να σας πω, ότι δεν αποσκοπώ να περάσω κανένα μήνυμα στον αναγνώστη, παρά να τον ωθήσω να σκεφτεί και να αλληλοεπιδράσει αισθητικά και κοινωνικά μαζί μου. Το περίπλοκο σχήμα που αναφέρετε, και στον Καιρό των ρόδων, πραγματώνεται με τους Στουδίτες, μια μυστική αδελφότητα που δρα σύμφωνα με θεσμούς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και διαφεντεύει στη Θεσσαλονίκη. Είναι πάγια μου θέση, ότι το νεοελληνικό εποικοδόμημα έχει βασιστεί εν πολλοίς στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, την ιστορία της οποίας μελετώ και θαυμάζω. Ωστόσο, επειδή η Ιστορία προχωρά και εξελίσσεται και η πρόοδος οφείλει να είναι μέρος των επιλογών μας, φρονώ ότι υπάρχουν περιθώρια να ξεπερνά αυτά τα εμπόδια η κοινωνία των πολιτών και να προχωρά μπροστά.
Ο συγγραφέας αστυνομικών έργων διαθέτει διακριτά χαρακτηριστικά ως προς τη συγγραφική του αντίληψη τα οποία δεν εμφανίζονται στο σύνολο της λογοτεχνικής παραγωγής;
Όχι, δεν μπορώ να ισχυριστώ κάτι τέτοιο. Πρωτίστως ο καλός συγγραφέας αστυνομικής λογοτεχνίας πρέπει να ξέρει να γράφει, όπως και ο κάθε καλός συγγραφέας. Από ΄κει και πέρα, η συγγραφική του αντίληψη έγκειται πάνω σε αυτό που θέλει να κάνει. Να μελετά δηλαδή τη βιβλιογραφία, να παρατηρεί τον κόσμο, και να δημιουργεί τον δικό του αισθητικό αντίκοσμο.
Για να αποκτήσει σχήμα και φωνή ο πρωταγωνιστής και δη ο αστυνόμος ή ο ντετέκτιβ ποιες ιδιαίτερες γνώσεις (ψυχολογίας, ποινικού δικαίου κτλ) οφείλει να γνωρίζει ο συγγραφέας και με ποιο τρόπο τις μεταφέρει στην ιστορία;
Θα πρέπει να γνωρίζει με ό,τι καταπιάνεται, ή στην περίπτωση που δεν κατέχει, καθότι κανείς δεν είναι παντογνώστης οφείλει να απευθύνεται και να ζητά τη γνώμη των ειδικών. Δεν είναι τυχαίο που ο στενότερος φίλος του Πέτρου Ριβέρη είναι ψυχολόγος. Το ίδιο ισχύει και με κάθε γνώση, επιστημονική ή άρρητη που μεταφέρεται στο χαρτί. Ο Πέτρος Ριβέρης είναι γεμάτος περιέργεια να μαθαίνει.
Πιστεύετε ότι ο δημόσιος χώρος (μέσω του αντίστοιχου λόγου) στον οποίο απευθύνεστε, δημιουργεί στον συγγραφέα την αίσθηση της ευθύνης προς την κοινωνία;
Κάθε πολίτης έχει τη δική του ευθύνη που καθορίζεται από τη θέση και την ιδιότητα του. Οι συγγραφείς έχουν τη δική τους ευθύνη, η οποία πρωτίστως συνίσταται στο να γράφουν καλά βιβλία που θα αντέξουν στον χρόνο. Από ‘κει και πέρα είναι επιλογή του κάθε συγγραφέα να αναζητά βήμα, ώστε να εκφέρει έναν πιο δημόσιο, ας πούμε λόγο. Προσωπικά φρονώ ότι είναι καθήκον μας να πράττουμε με αυτόν τον τρόπο.
Ακολουθήστε το tetragwno.gr στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης facebook, twitter και instragram για να ενημερώνεστε άμεσα για όλες τις πολιτιστικές ειδήσεις.
