Κριτική: «Ταρτούφος ή ο υποκριτής» σε σκηνοθεσία Ivo van Hove στην Πειραιώς 260
Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, ο σκηνοθέτης Ivo van Hove γεφυρώνει ένα χρονικό χάσμα τετρακοσίων ετών (400) με αφορμή τη γέννηση του Μολιέρου και μας μεταφέρει επί σκηνής το έργο «Ταρτούφος ή ο υποκριτής», της πρώτης εκδοχής, σε χρόνο ενεστώτα. Θα τρέμουν τα κόκκαλα το Λουδοβίκου 14ου, καθώς η έως σήμερα εκδοχή του έργου σχετίζεται με την προσαρμογή της στα ηθική και ιδεολογικά τεκμήρια της εποχής βασιλείας του τελευταίου, όταν ο ήρωάς μας παρουσιάζεται με προεκτάσεις θρησκευτικού μανδύα. Στην επαναλαμβανόμενη εκδοχή του έργου ο Ταρτούφος είναι ένας φτωχός και ύπουλος επαρχιώτης, ο οποίος έχει πλέξει έντεχνα το προσωπείο καλοσύνης και ευσέβειας κι έχει στοχοποιήσει τον αστικής προέλευσης οικογενειάρχη, Όργκον. Ο ίδιος, τόσο μαγεμένος από την ταπεινότητα και την θεοσεβούμενη φιγούρα του Ταρτούφου, θα αγγίξει τα όρια της υπερβολής προσφέροντάς του όλα όσα διαθέτει κτήμα και περιουσία του προς όφελός του. Αυτά και άλλα πολλά συμβαίνουν στην εκδοχή του έργου που επί δεκαετίες αναπαράγεται. Έως σήμερα. Για την ακρίβεια, έως χθες 18 Ιουνίου, όταν στο πολιτιστικό χώρο Πειραιώς 260, ο σκηνοθέτης Ivo van Hove τροποποίησε ελαφρώς τα δεδομένα και διαμόρφωσε ένα σκηνικό αντάξιο της θεατρικής του παιδείας.
Η σκηνική οπτική και αντιπρόταση του ιδίου δεν σχετίζεται με την θεοσεβούμενη και υποκριτική ανάπτυξη του ήρωα στην επαναλαμβανόμενη εκδοχή του έργου, αλλά σε αυτήν της υιοθέτησης στάσης έναντι ενός κοινωνικού δράματος, το οποίο περιστρέφεται γύρω από την έννοια της οικογένειας και της υποκείμενης ευθύνης των μελών αυτής, τόσο έναντι των υπολοίπων μελών της όσο και με τον ίδιο τους τον εαυτό. Συνοπτικά, ένας άστεγος νεαρής ηλικίας άνδρας θα βρεθεί στο δρόμο του αριστοκρατικής καταγωγής Όργκον. Ο τελευταίος, θα δώσει εντολή να τον περιθάλψουν στις τάξεις της οικείας του. Η τελετή τα «μεταμόρφωσης» του νέου μέλους της οικογένειας, είναι ενδεικτική των ηθών της εποχής, αλλά και της δυναμικής των συμβόλων που ορίζουν το περιεχόμενο και την ταυτότητα των ηρώων. Το άρτιο σώμα του νεαρού άνδρα θα γίνει το πεδίο ελέγχου της νέας πραγματικότητας. Το σώμα, καθίσταται ο όρος σύνδεσης με την οικονομική δυναμική της οικογένειας και της παρέμβασής της στο δημόσιο χώρο/λόγο.
Ο Μολιέρος υψώνει την κωμωδία στο επίπεδο της τραγωδίας. Οι χαρακτήρες που πλάθει, μολονότι ομοιάζουν σε πρόσωπα της καθημερινότητας, πλεγμένα σε καταστάσεις επιφανειακής έκτασης, επενδύονται μέσα από το πρίσμα της υποκρισίας, της ατομικής αδυναμίας, με ελαττώματα κοινά σε όλους τους ανθρώπινους τύπους, στην καθολική αντήχηση του χρόνου. Με τον τρόπο αυτό, με την ρεαλιστική ψυχοσύνθεση των όρων αναπαραγωγής της εποχής, ο ίδιος συγκροτεί πρόσωπα γεμάτα ζωντάνια και δίψα για ζωή, παρά τα μειονεκτήματα χαρακτήρων. Μέχρι τότε, μόνο η τραγωδία πραγματευόταν ζητήματα τέτοιου επιπέδου εσωτερικής ανατομίας του υποκειμένου, σε αντίστοιχα θέματα προς ανάλυση. Η κωμωδία περιοριζόταν στο επίπεδο της μετριότητας και της πρόχειρης ενασχόλησης με θέματα και καταστάσεις. Ο Μολιέρος με το έργο του «Ταρτούφος» εισάγει στην κωμωδία τη δυνατότητα όχι απλά να πραγματεύεται ζητήματα ύψιστης κοινωνικής αποδοχής και προβληματισμού, αλλά να επιχειρεί να προτείνει λύσεις σε πραγματικό χρόνο. Το ζήτημα της ηθικής θέτει ο συγγραφέας στο επίκεντρο της συζήτησης και διαμορφώνει τον πρωταγωνιστή με όρους αλλοτρίωσης του ανθρώπου μέσα από εμμονές και συνειδησιακές τυφλώσεις.
Στην οπτική του Ivo van Hove, ο Ταρτούφος με την ευγενική του φυσιογνωμία θα επιδιώξει να εκμεταλλευτεί τις ικμάδες επίπλαστης ευρωστίας της οικογένειας, προκειμένου να γίνει κάτοχος τόσο της περιουσίας όσο και της συζύγου Ελμίρας. Η υποκριτική του δεινότητα πείθει τον Όργκον, αλλά στο τέλος δεν πείθει την Ελμίρα, η οποία, στην κορύφωση της παράστασης, δείχνει να αντιστρέφει τους όρους ενοποίησης της αστικής οικογένειας υπό την όψη του πατέρα και γίνεται εκείνη ο θεματοφύλακας των δεσμών διατήρησής της στην επιφάνεια. Σε ένα σκηνικό με φόντο τον αριστοκρατικό οίκο, ένα διάδρομο που υπερέχει στη μέση μίας σκάλας, καθρέφτες που προσδίδουν τη δυνατότητα ελέγχου των ηρώων (η αστική αντίληψη περί οικογένειας ως μοχλός καθυπόταξης των μελών της και διαρκούς περιορισμού), διαδραματίζεται η παράσταση που καθηλώνει. Σε δραματουργική απόδοση Koen Tachelet και εντυπωσιακές σκηνικές επιλογές Jan Versweyveld, ο Ivo van Hove ξεδιπλώνει χειρουργικά τα όρια της αστικής οικογένειας, αναδεικνύει με τρόπο άμεσο και δεικτικό τις παθογένειες αυτής και καταλήγει να περιγράφει το μέσο με το οποίο οι άνθρωποι υιοθετούν ρόλους και πρότυπα ξένα ως προς την ψυχοσύνθεση τους, με βασικό στόχο όχι την επιβίωση, αλλά τον μετασχηματισμό σε νέο πρόσωπο, σε νέα ταυτότητα, σε νέο άνθρωπο.
Οι συντελεστές της παράστασης συνεργάστηκαν άψογα για ένα μοναδικής αισθητικής αποτέλεσμα. Αξίζει να υπογραμμίσουμε την παρουσία του Christophe Montenez, ο οποίος υποδυόταν τον Ταρτούφο και με την έντονα εσωτερικευμένη ερμηνεία του, ανέδειξε πλήθος στοιχείων της ελλειμματικής προσωπικότητας του ήρωα, στη βάση της ψυχολογικής καταγραφής επί σκηνής περιστατικών έκφρασης και έντασης. Από την άλλη πλευρά, ο Denis Podalydès υποδύεται τον επικεφαλής της αστικής οικογένειας Όργκον. Ο ευνουχισμός της μητρικής παρουσίας, ήδη από τα παιδικά χρόνια, καθορίζουν τα κενά προσωπικότητας τα οποία εμφανίζονται επί σκηνής και τα μεταθέτει στον γιο του, τον οποίο και αποκληρώνει προς όφελος του Ταρτούφου. Η Marina Hands ερμηνεύει ισορροπημένο και φυσικό τη σύζυγο του Όργκον. Ηθοποιός με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εσωτερικής θέασης σκέψεων και συναισθημάτων, καταφέρνει να μας μεταδώσει την εικόνα της άνευ όρων (έστω στην αρχή) αποδοχής του Ταρτούφου, αλλά και της υποταγής στα δεδομένα της αστικής οικογένειας (βλ. σεβασμό στο πρόσωπο του συζύγου). Προσδίδουν υπεραξία με τη συμμετοχή τους και την καλλιτεχνική τους ποιότητα οι ηθοποιοί Claude Mathieu, Loïc Corbery, Dominique Blanc, Julien Frison, καθώς και οι ηθοποιοί της Ακαδημίας της Comédie-Française Vianney Arcel, Robin Azéma, Jérémy Berthoud, Héloïse Cholley, Fanny Jouffroy, Emma Laristan και οι Héloïse Cholley, Clémentine Billy, Aksel Carrez, Flora Chéreau, Thomas Keller, Mickaël Pelissier. Ένα σύνολο άρτια δεμένο μεταξύ τους, με διακριτούς ρόλους, αλλά και εξαίρετες ερμηνείες, σε ενδυματολογικές επιλογές An D’Huys και πρωτότυπη μουσική Alexandre Desplat.
Μία παράσταση που θα ζήλευε ο Μολιέρος για την πρωτοποριακή προσαρμογή της στις απαιτήσεις, τα ήθη και τις υιοθετημένες συμπεριφορές των ανθρώπων του σήμερα.