Το αστυνομικό μυθιστόρημα του Νίκου Οικονόμου με τίτλο «Μια Μερσεντές χρώματος γκρενά» αποτελεί την ανθρωπογεωγραφία της ελληνικής κοινωνίας την περίοδο της δικτατορίας των Συνταγματαρχών 1967-1974. Συγκεκριμένα, στα 1969, δομεί μία ιστορία αστυνομικής υφής με προέκταση τις πολυδιάστατες κοινωνικές διεργασίες της περιόδου.
Λαμβάνοντας υπόψιν τις περιοριστικές αφετηρίες της εποχής πλάθει, στα πλαίσια της μυθοπλασίας, ρεαλιστικούς χαρακτήρες και δαιδαλώδεις σχέσεις μεταξύ των προσώπων και των καταστάσεων, προκειμένου να αναδείξει την πολυμέρεια της τραγωδίας στις σύγχρονες, και εν πολλοίς, διαχρονικές της θεσμίσεις. Στο κέντρο της ιστορίας ή, καλύτερα, στα πολλαπλά αμφίπλευρα κέντρα αυτής που κυοφορούν τα κοινωνικά πεπραγμένα αναπτύσσεται η παράλληλη οπτική των ανθρωπίνων υπάρξεων. Από τη μία πλευρά, ένας εφοπλιστής ονόματι «Γκας Τόμας», αγνώστου ιστορικού προέλευσης και επιχειρηματικής εξέλιξης, με φήμες για το ποιόν του να διαδέχονται αντιτιθέμενες πηγές προέλευσης και ανακρίβειας, με δόλωμα μία Μερσεντές χρώματος γκρενά (άπιαστο όνειρο της μικροαστικής οικογένειας της τότε Ελλάδος) αναζητά στις ομοφυλοφιλικές ερωτικές συνευρέσεις με νεότερους άνδρες, έως και έφηβους, την σαρκική ικανοποίηση. Από την περίοδο της κατοχής και την συνεργασία με τους κατακτητές έως το παράνομο εμπόριο και της εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου έως τη Νότια Αμερική και την επιστροφή με διαμάντια το 1967, γύρω από την εικόνα του υφαίνονταν ένα πέπλο μυστηρίου. Οι τελευταίοι, στην πλειοψηφία τους παιδιά φτωχών οικογενειών, με το μέλλον να διαγράφεται δυσοίωνο ενώπιόν τους, αποδέχονται την ανταλλαγή της προσωπικής τους αξιοπρέπειας στο βωμό της οικονομικής και επιφανειακής (βλ. προβολής) υπέρβασης των κοινωνικών παραμέτρων. Παράμετροι οι οποίοι, με τη σειρά τους, περιορίζουν ασφυκτικά τη νεολαία (και όχι μόνο αυτή) σε μία καθετοποιημένη ιεράρχηση πραγμάτων, δίχως εναλλακτικές επιλογές. Η Ελλάδα της δικτατορίας αποκτά «αίγλη» μονάχα στους επιχειρηματικούς κύκλους που επενδύουν στις «διευκολύνσεις» της κεντρικής αρχής όπως υπογράψουν ευνοϊκές συμφωνίες και ρυθμίσεις προς όφελος των οικονομικών τους επιδιώξεων. Η Ευρώπη, από την πλευρά της, παρακολουθεί τις διασυνδέσεις και τις επιλογές του εφοπλιστικού και μη κεφαλαίου στη χώρα, προσδίδοντας χαρακτήρα αναμονής στη νομιμοποίηση μίας ανώμαλης κατάστασης.
«Τα λεφτά πραγματικά ήταν πολλά για τον Στάθη, στην οικογένειά του το πενηντάρικο ήταν σπάνιο χαρτονόμισμα. Αυτός ήταν ο λόγος που έκαμψε την πρώτη του αντίδραση και συμφώνησε» (σελ. 11) και μας εισάγει βιαίως ο συγγραφέας στην δεινή πραγματικότητα των ανθρωπίνων σχέσεων εξάρτησης. Στην εικόνα του έργου ο δημιουργός σκιαγραφεί ένα τριμελές σχήμα. Στην κορυφή αυτού στέκει ο εφοπλιστής «Γκας Τόμας» ο οποίος, χρηματίζοντας ανώτερα κυβερνητικά στελέχη, κερδίζει συμφωνίες με φόντο την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και την εξομάλυνση της εικόνας προς τα διεθνή κέντρα ως χώρας ραγδαίως αναπτυσσόμενης και ασφαλούς, από κάθε άποψη. Στην αμέσως επόμενη κλίμακα της πυραμίδας βρίσκονται τα νεαρά παιδιά (και συγκεκριμένα αγόρια), οι οικογένειες των οποίων βιοπορίζονται με δυσκολία και διαβιούν στην ανέχεια. Είναι η εποχή που εισρέουν αμερικανικές και λοιπές καταναλωτικές ομαδοποιήσεις (βλ. Coca-Cola), προκαλώντας την φαντασία της συντηρητικής ελληνικής πραγματικότητας. Το στοιχείο «κλειδί» στην ιστορία του Στάθη και των υπολοίπων αγοριών είναι η λέξη «στέρηση». Το σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» λειτουργεί ολοένα αφαιρετικά και συρρικνώνει τις επιθυμίες των ανθρώπων σε συμβατικά πλαίσια μίας τυποποιημένης καθημερινότητας. Περιστρεφόμαστε γύρω από την εποχή της ολικής ανοικοδόμησης μίας άναρχης αρχιτεκτονικής πενταόροφων και εξαώροφων πολυκατοικιών. Την εποχή κατά την οποία το έγκλημα ως πράξη και ως κοινωνική αποστροφή, μολονότι αναπαράγονταν από τις πλέον απλές έως τις πλέον σύνθετες εκφάνσεις του, καλύπτονταν μέσα σε τεχνητές λογοκρισίας και στρεβλώσεις. Κι όταν ένα έγκλημα διαπράττεται από την ανευθυνότητα και την επιπολαιότητα της κορυφής της πυραμίδας τότε οι επιφανείς πολίτες προστατεύονται με πάσα επιμέλεια, όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση του εφοπλιστή με το δυστύχημα το οποίο προκάλεσε ευνοούμενός του. Αντιθέτως, όταν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα επιδιώκουν να γευτούν τη δυνατότητα οικονομικής μεγέθυνσης, όπως στην περίπτωση του οδηγού ταξί, εκμεταλλευόμενα την πραγματική διάσταση ενός γεγονότος (βλ. τροχαίο δυστύχημα) τότε η ιστορία δεν βαίνει με θετικούς οιωνούς υπέρ τους. Τα όργανα του κράτους επενδύουν στην αποκατάσταση της τάξης και του αισθήματος ασφαλείας, προς πάσα κατεύθυνση.
Σε αυτό το σημείο αρχίζει και επενεργεί η έννοια της τραγωδίας. Μόνο που στην περίπτωση του ήρωά μας (βλ. Στάθη) οι ερωτικές επιθυμίες της «καλής κοινωνίας» χαρακτηρίζονται ως «ιδιαιτερότητες», ενώ οι ερωτικές «υπηρεσίες» των καθημερινών προσώπων στιγματίζονται και προκαλούν απανωτούς μικρούς θανάτους. Μία δολοφονία, μία ληστεία σε κοσμηματοπωλείο κι ένας ένοχος με «ομολογία» καθιστούν την υπόθεση ολοκληρωμένη. Ο θήτης (βλ. Γκας Τόμας) έχει αυτό-θυσιαστεί. Το θύμα (βλ. Στάθης) είναι πρόσωπο περιορισμένης αξίας για τα δεδομένα της εποχής και εύκολα αναλώσιμος. Τα υπόλοιπα νεαρά μέλη της κοινωνίας, που ικανοποιούν τις επιθυμίες της οικονομικής επιφάνειας για μία στάση στον ήλιο, εντάσσονται με τη σειρά τους σε αυτόν τον κύκλο αναπαραγωγής θυμάτων και η οικογένεια του Στάθη (και των υπολοίπων εν συνεχεία) στοχοποιείται υπό το βάρος της συλλογικής καταδίκης και συνείδησης. Η γειτονιά αναλαμβάνει το ρόλο του δικαστή. «Οι θυρωροί και οι περιπτεράδες ήταν οι πιο συνηθισμένοι ρουφιάνοι της αστυνομίας από τις αρχές του ’60 ακόμη. Οι μεν ήξεραν ποιος μπαινοβγαίνει στην πολυκατοικία και πού πηγαίνει, οι δε τι εφημερίδα αγοράζει ο καθένας» (σελ. 147). Ακόμα και η ετυμηγορία αθωότητας έχει υπονομευτεί βάναυσα. Το μέλλον του ατόμου που έχει στιγματιστεί ομοιάζει σε χριστιανική τελετουργία σταύρωσης. Ο δημοσιογραφικός κόσμος, σε μία πραγματικότητα στάσιμη και άνευ ποικιλίας, αναζητά το θέαμα στην ακρότητά του. Ο φωτογραφικός φακός αποτυπώνει το πρόσωπο του υποψήφιου δράστη και οι στήλες των εφημερίδων «σκάβουν» στο υπέδαφος για να προσφέρουν στους αναγνώστες λεπτομέρειες, εν πολλοίς κατασκευασμένες. Όταν η ηθική αξιοπρέπεια σφίγγει σαν κλοιός γύρω από τα πρόσωπα του περιβάλλοντος κόσμου, τότε οι ανθρώπινες απώλειες απλώς προσμετρούνται στις γραφειοκρατικές υπηρεσίες των εκάστοτε Υπουργείων. Οι αρμόδιοι του δράματος λαμβάνουν προαγωγή και τα θύματα της ιστορίας, οι αφανείς ήρωες της καθημερινότητας, απομακρύνονται από το προσκήνιο με το στίγμα των επιλογών που άλλοι φρόντισαν να τους καθοδηγήσουν, στερώντας τους τη ζωή προτού καταλήξουν να θαμπωθούν από τις ευκολίες που τους υπόσχονταν οι, σε κάθε περίσταση, επιφανείς πολίτες, εκμεταλλευόμενοι με τους φόβους και τις αγωνίες τους.
Ένα έργο με στρωτή αφηγηματική δομή και γλωσσικές αναφορές εικονοποιίας που αναδεικνύουν το παρελθόν με ορμή.
Εκδότης ΑΡΜΟΣ
Χρονολογία Έκδοσης Νοέμβριος 2021
Αριθμός σελίδων 234
Ακολουθήστε το tetragwno.gr στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης facebook, twitter και instragram για να ενημερώνεστε άμεσα για όλες τις πολιτιστικές ειδήσεις.
