Κριτική / «Το δικό σου πρόσωπο θα είναι το τελευταίο» του Joao Ricardo Pedro [Εκδόσεις Πόλις]

«Κάποιοι έμπαιναν φέρνοντας νέα. Άλλοι κοιτούσαν έξω. Ώσπου να καταλάβω, από τα σχόλια, πως το τραμ είχε πατήσει μια γυναίκα στην οδό ντου Αλεκρίμ. Ίσως να μαγκώθηκε το παπούτσι στις ράγες, έλεγε ο ένας. Μπορεί να περπατούσε αφηρημένη χαζεύοντας το ποτάμι, έλεγε ο άλλος. Ό,τι ακριβώς και να είχε συμβεί, το μόνο αναμφίβολο ήταν πως είχε σκοτωθεί, γιατί το κεφάλι της γυναίκας είχε συνθλιβεί εντελώς. Οι πυροσβέστες βρίσκονταν ακόμα εκεί, προσπαθούσαν να απεγκλωβίσουν το σώμα από τα σίδερα του τραμ. Κι εγώ έσκυψα ξανά το κεφάλι. Συνέχισα να μελετάω τα μαθήματα μου, περιμένοντας να έρθει η μητέρα μου. Εκεί, σ’ εκείνο το τραπεζάκι στο βάθος.

Ώσπου, γύρω στις οκτώ το βράδυ, με πλησίασε ο ιδιοκτήτης του ζαχαροπλαστείου και μου είπε: “Δεσποινίς, είναι ώρα να κλείσουμε.” , και τότε συνειδητοποίησα πως είχα μείνει μόνη στον κόσμο για πάντα.»

Η παραπάνω σκηνή αποτελεί μία από τις πολλές θα έλεγα δυνατές στιγμές του μυθιστορήματος «Το δικό σου πρόσωπο θα είναι το τελευταίο» του Πορτογάλου συγγραφέα Joao Ricardo Pedro, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση της κ. Αριάδνης Μοσχονά. Ένα αμιγώς ιστορικό μυθιστόρημα, με πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις, μέσα απ’ το οποίο ο συγγραφέας μας παρουσιάζει τη σύγχρονη πορτογαλική ιστορία.

Συγκεκριμένα, ο Ricardo Pedro τοποθετεί στο μικροσκόπιο του την οικογένεια Μέντες, στιγμές απ’ την καθημερινότητα της οποίας, μοιράζεται με τους αναγνώστες του, δίχως να τηρεί μία χρονική αλληλουχία. Τρεις άντρες της οικογένειας Μέντες, ο παππούς Αουγκούστο, ο υιός Αντόνιο και ο εγγονός Ντουάρτε, που φαίνεται να αποτελεί το κεντρικό μυθιστορηματικό πρόσωπο, απασχολούν τον συγγραφέα, ο οποίος δράττεται της ευκαιρίας που απλόχερα του δίνεται, και μέσω των τριών αυτών γενεών καταφέρνει να μας γνωστοποιήσει με άμεσο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα που έπληξαν την Πορτογαλία τον περασμένο αιώνα, και ταυτόχρονα να φωτίσει τον αντίκτυπο της εμφάνισης τους στην καθημερινότητα των απλών ανθρώπων.

Μέσα απ’ το μοίρασμα στιγμών, που σχετίζονται την καθημερινότητα αυτών των ανδρών, ο συγγραφέας αναφέρεται σε μία πληθώρα ιστορικών γεγονότων, από τη μακρόχρονη διάρκεια της φασιστικής δικτατορίας του Σαλαζάρ, και την επανάσταση των Γαρυφάλλων, που οδήγησε στην κατάρρευση του καθεστώτος, και έδωσε με έναν ιδιαίτερα ξεχωριστό τρόπο τέλος στα βάσανα ενός λαού, μέχρι την μακρινή Ανγκόλα, όπου είχε μεταφερθεί ο πορτογαλικός στρατός, με σκοπό την εφαρμογή της αποικιοκρατικής πολιτικής, και το μυθιστορηματικό παρόν, όπου τόσο η ζωή, όσο και η προσωπικότητα που έχτισε χρόνο με το χρόνο ο κύριος πρωταγωνιστής του έργου, ο Ντουάρτε, αποτελούν μία συνισταμένη όλων αυτών των εμπειριών που βίωσαν τα μέλη της οικογένειας του στο πέρασμα των ετών.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο εύληπτος και συνοπτικός τρόπος με τον οποίο ο Πορτογάλος συγγραφέας μεταφέρεται στο χωροχρόνο, πηγαίνοντας άλλοτε πίσω, και άλλοτε γυρνώντας στο μυθιστορηματικό παρόν, και παρουσιάζει την ιστορία της Πορτογαλίας μέσα απ’ τα μάτια του παππού Αουγκούστο, ο οποίος μας αφηγείται τη σκληρότητα του δικτατορικού καθεστώτος, και του γιου του, του δεκανέα Αντόνιο, που βρίσκεται χιλιόμετρα μακριά απ’ την οικογένεια του, υπηρετώντας στον πορτογαλικό στρατό.

Η σπονδυλωτή αυτή αφήγηση που χρησιμοποιεί ο συγγραφέα, θυμίζει αρκετά τη φιλοσοφία του παζλ, όπου τα κομμάτια πρέπει να τοποθετηθούν με σωστή σειρά, για να δημιουργηθεί τελικά μία ευκρινής εικόνα. Τον συνδετικό κρίκο αυτών των κομματιών φαίνεται να αποτελεί ο εγγονός του Αουγκούστο και γιος του Αντόνιο, η τρίτη γένια της οικογένειας Μέντες, ο Ντουάρτε, ένας νεαρός που παρότι έχει στραμμένο το βλέμμα του στο μέλλον, γυρνά για λίγο στο παρελθόν. Γυρνά για να διαφυλάξει τις μνήμες, να  ξεκλειδώσει τα μυστικά του παρελθόντος, φέρνοντας στο φως την αλήθεια.

Οι σελίδες του παρόντος μυθιστορήματος είναι διαποτισμένες με αναφορές σε ποικίλες μορφές τέχνης, με τον συγγραφέα να επικεντρώνεται κυρίως στην τέχνη της μουσικής και σε αυτή της ζωγραφικής. Τέχνες οι οποίες διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής του έργου, αλλά ταυτόχρονα αποκτούν και συμβολικό χαρακτήρα. Ειδικότερα, ο αναγνώστης μέσα απ’ το μυθιστόρημα του  Ricardo Pedro θα έρθει σε επαφή με την τέχνη της μουσικής, καθώς ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, ο Ντουάρτε δείχνει από αρκετά μικρή ηλικία μία έμφυτη κλίση στη μουσική και συγκεκριμένα στο πιάνο. Ο Ντουάρτε  καταφέρνει να εκτελεί άριστα τα κομμάτια του πιάνου, χωρίς να βιώνει όλη αυτή την εσωτερικότητα και το βάθος που κρύβει η τέχνη της μουσικής, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την παρουσίαση της ψυχής. Όταν ωστόσο ο Ντουάρτε αρχίσει να αντιλαμβάνεται το βαρύ ψυχικό και συναισθηματικό φορτίο που κουβαλούν οι νότες και κατ’ επέκταση η μουσική, θα τρομάξει, θα εκπλαγεί, ενώ παράλληλα πυροδοτείται μία αλλαγή μέσα του!

Μεγάλο μέρος στο εσωτερικό του βιβλίου καταλαμβάνει και η τέχνη της ζωγραφικής. Ιδιαίτερα δύο πίνακες, ένας φαινομενικά ασήμαντος πίνακας που βρίσκεται στο σαλόνι της οικογένειας Μέντες και αναπαριστά μία σκηνή κυνηγιού, την οποία ωστόσο κάθε ήρωας αντιλαμβάνεται διαφορετικά ως προς την ιστορία που τους διηγείται ο πίνακας κάθε φορά που τον κοιτούν, και ένας πίνακας μίας ακρωτηριασμένης γυναίκας, ο οποίος είναι εμπνευσμένος από έναν πίνακα ενός Φλαμανδού ζωγράφου, του Πήτερ Μπρέγκελ, πίνακας με καθοριστικό και ταυτόχρονα συμβολικό ρόλο στην πλοκή του βιβλίου, αφού αποτελεί “αυτόπτη μάρτυρα” των θανάτων των μυθιστορηματικών ηρώων.

Εκτός από την θεματική της τέχνης, διαβάζοντας κανείς το βιβλίο του Ricardo Pedro αντιλαμβάνεται πως τον συγγραφέα τον απασχολούν και ζητήματα όπως η συμμετρία και η αρμονία, το βάρος της μνήμης και η επίδραση των παρελθοντικών γεγονότων, κυρίως ιστορικών, ενώ παρατηρεί πως το κείμενο του συγγραφέα βρίθει συμβολισμών, συμβολισμών που σχετίζονται με τους καθρέφτες και την ανακλαστική τους ιδιότητα, αλλά και συμβολισμών που αφορούν τα μάτια, τα οποία διαμορφώνουν και καθορίζουν το ανθρώπινο βλέμμα.

Ολοκληρώνοντας, λοιπόν, η ανάγνωση του μυθιστορήματος «Το δικό σου πρόσωπο θα είναι το τελευταίο» ήταν μία απολαυστική διαδικασία, που θα μπορούσα να πω ότι μου θύμησε την παρακολούθηση ασπρόμαυρων κινηματογραφικών καρέ. Πρόκειται για ένα κοινωνικό μυθιστόρημα που καθηλώνει και συγκινεί μέσα απ’ τη λιτή και άκρως ρεαλιστική προσέγγιση του συγγραφέα, ο οποίος φωτίζει επιτυχώς τις επιπτώσεις σημαντικών ιστορικών γεγονότων της Πορτογαλίας, στην καθημερινότητα των πολιτών. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα βαθιά συμβολικό, που αξίζει να αφιερώσετε τον χρόνο σας, και να ξεκλειδώσετε τα μυστικά και τα νοήματα του!

Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.