Γράφει ο Αλέξανδρος Μπαλαμώτης*
Το Σύστημα Στανισλάφσκι είναι ένα μεγάλο και παρερμηνευμένο θέμα στη διδασκαλία της υποκριτικής τέχνης. Σε διαφορετικές σχολές ανά τον κόσμο υπάρχουν διαφορετικές τεχνικές Στανισλάφσκι, με συμπληρωματικές ή και αντικρουόμενες διδασκαλίες. Ο λόγος για αυτό, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι η ημιμάθεια. Το ζήτημα όμως θεωρώ πως είναι πιο πολύπλοκο και μπορεί να εντοπιστεί σε πολλαπλά μέτωπα.
Ένα Ζήτημα: κάποια από τα δημοφιλή βιβλία του Κονσταντίν Στανισλάφσκι σε κυκλοφορία (όπως: Η Ζωή μου στην Τέχνη, Πλάθοντας ένα Ρόλο, Ένας Ηθοποιός Δημιουργείται), μοιάζουν δυσανάγνωστα και ασαφή. Ο λόγος είναι πως ένας αριθμός μεταφράσεων δεν είναι επαρκείς, ιδιαίτερα οι παλαιότερες καθότι γίνονταν από γαλλικές ή αγγλικές εκδόσεις. Κάποιοι μεταφραστές δεν ήταν γνώστες του συστήματος με αποτέλεσμα οι όροι να μην μεταφράζονται ορθά και πολλά τμήματα των βιβλίων να μην βγάζουν νόημα. Ακόμα ένα πρόβλημα είναι οι συντμήσεις και περικοπές των κειμένων από εκδότες. Το πρόβλημα δεν περιορίζεται στην Ελλάδα. Αγγλόφωνες εκδόσεις, πάνω στις οποίες βασίστηκαν ολόκληρα αμερικάνικα συστήματα υποκριτικής, θεωρούνται πια προβληματικές.
Ένα δεύτερο ζήτημα: Ο ίδιος ο Κονσταντίν χρησιμοποιούσε διαφορετικούς όρους για να περιγράψει το ίδιο πράγμα. Όσο περνούσαν τα χρόνια αυτοί οι όροι καταστάλαξαν, αλλά οι μαθητές του και κατόπιν δάσκαλοι του συστήματος γνώριζαν μόνο τους όρους που χρησιμοποιούσε ο Στανισλάφσκι την περίοδο που ήταν δίπλα του.
Ακόμα ένα-δυο ζητήματα: Ο Στανισλάφσκι μέχρι το τέλος της ζωής του δεν σταμάτησε να εξελίσσει και να βελτιώνει το σύστημα. Πολλοί από τους μαθητές του σε διαφορετικά στάδια του συστήματος, έφυγαν από το πλευρό του και μετοίκησαν εκτός Ρωσίας. Εκεί, ως ειδικοί, δίδαξαν το σύστημα ως είχε την χρονική περίοδο που το διδάχτηκαν οι ίδιοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πως μετά την περιοδεία του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας στην Αμερική το 1923-1924, κάποιοι Ρώσοι ηθοποιοί αποσχίστηκαν και επέλεξαν να μην επιστρέψουν στην Σοβιετική Μόσχα. Αυτοί έγιναν και οι πρώτοι δάσκαλοι του συστήματος, που τόσο είχε εντυπωσιάσει τους Αμερικάνους. Το 1931 ιδρύθηκε το Group Theater στην Νέα Υόρκη, χρησιμοποιώντας την μέθοδο Στανισλάφσκι (αργότερα γνωστή κι ως Η Μέθοδος), και άλλαξε την ιστορία του Αμερικανικού θεάτρου. Μερικά από τα μέλη του ήταν οι Lee Strasberg, Stella Adler, Sanford Meisner, Elia Kazan. Όταν η Στέλλα Άντλερ μελέτησε για 5 εβδομάδες κοντά του στο Παρίσι το 1934, επιστρέφοντας στην Αμερική ανακοίνωσε στον Λη Στράσμπεργκ ότι η μέθοδος της ανάκλησης συναισθήματος ή αλλιώς συναισθηματική μνήμη (πάνω στην οποία βασίστηκε το Method Acting), είναι πια ξεπερασμένη και ο ίδιος ο Στανισλάφσκι χρησιμοποιεί πια τις σωματικές δράσεις στο σύστημά του. Αυτό έφερε και την σύγκρουση των δύο και τη δημιουργία ‘αντίπαλων’ σχολών υποκριτικής. Αντιστοίχως και ο Σάνφορντ Μάισνερ έφτιαξε δικό του σύστημα. Όλα βασισμένα στο σύστημα Στανισλάφσκι, αλλά εστιάζοντας σε διαφορετικά στοιχεία.
Ακόμα και εντός Ρωσίας υπήρξαν διαφορετικές προσεγγίσεις από μαθητές του μετά το θάνατό του. Η Μαρία Κνέμπελ (1898 – 1985) μια από τις κοντινές μαθήτριες του Στανισλάφσκι τα τελευταία χρόνια της ζωής του, περιγράφει ένα συνέδριο που έγινε το 1952 στο οποίο πήραν μέρος εξέχοντες Ρώσοι ηθοποιοί και σκηνοθέτες για να συζητήσουν για μια πειραματική μεθοδολογία πρόβας, που ανέπτυξε ο ίδιος στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Υπήρχαν φήμες για αυτή την μέθοδο μετά το θάνατό του το 1938, αλλά μέχρι αυτό το συνέδριο ποτέ δεν είχε γίνει απόπειρα να εξερευνηθεί.
Σύμφωνα πάντα με την Κνέμπελ, σύντομα μετά το θάνατο του Στανισλάφσκι οι ακόλουθοι του βρέθηκαν χωρισμένοι σε τρεις ανεπίσημες ομάδες. Σε αυτούς που πίστευαν πως το σύστημα εμπεριέχεται στην Μέθοδο των Σωματικών Δράσεων και των συνδεόμενων σε αυτή πρακτικών. Μια άλλη ομάδα πίστευε στην Μέθοδο της Ενεργητικής Ανάλυσης και σε εναλλακτικές ιδέες και πρακτικές. Η τρίτη ομάδα πίστευε στην σημαντικότητα των πρώιμων πρακτικών και κυρίως στην Μέθοδο της Συναισθηματικής Μνήμης. Η ίδια η Κνέμπελ ήταν ακόλουθος της Ενεργητικής Ανάλυσης. Οι συμμετέχοντες του συνεδρίου αναγνώρισαν αυτές τις τρεις κατηγορίες του συστήματος αλλά όπως μας ενημερώνει η Κνέμπελ, δεν μπόρεσαν να τις εναρμονίσουν. Ως αποτέλεσμα οι διδασκαλίες του Στανισλάφσκι και το απαύγασμα του έργου ζωής του, συνεχίζει να δημιουργεί ερωτηματικά σε ανθρώπους εκτός του κοντινού κύκλου των μαθητών του.
Παρ’ όλα αυτά, όταν το σύστημα, ή μία συγκεκριμένη εκδοχή του, διδάσκεται με σαφήνεια, αρτιότητα και επαγγελματισμό τότε γίνετε σπουδαίο εργαλείο στα χέρια ηθοποιών και σκηνοθετών. Όπως μας λέει ο Ζαν Μπενεντέτι: Το Σύστημα Στανισλάφσκι δεν είναι κάτι αφηρημένο. Είναι δράση και πράξη. Είναι μια επαγγελματική μέθοδος για επαγγελματίες ηθοποιούς. Θεωρείται σύστημα επειδή είναι σαφές, λογικό – και συστηματικό. Όποιος υποθέτει ότι το Σύστημα θα αποφέρει αποτελέσματα μέσω μιας καθαρά διανοητικής και αποστασιοποιημένης προσέγγισης των βασικών του ιδεών, θα απογοητευτεί.
*Ο Αλέξανδρος Νικόλαος Μπαλαμώτης είναι σκηνοθέτης, μεταφραστής και δάσκαλος υποκριτικής. Σπουδές: Μεταπτυχιακό στη Σκηνοθεσία από το Royal Holloway University of London. Μεταπτυχιακό στη Σκηνοθεσία το Edinburgh Napier University. Δίπλωμα Ηθοποιού από την Ανωτέρα Σχολή Δραματικής Τέχνης Εθνικού Θεάτρου. Πτυχίο Θεατρικών Σπουδών από το University of Lancaster.
ΠΗΓΕΣ:
Benedetti, Jean. Stanislavski An Introduction, USA: Routledge, 2004.
Brooks, Cassandra. CULTURAL EXCHANGE: THE ROLE OF STANISLAVSKY AND THE MOSCOW ART THEATRE’S 1923 AND1924 AMERICAN TOURS. USA: University of North Texas, 2014.
Thomas, James. ‘Introduction.’ A Director’s Guide to Stanislavsky’s Active Analysis, London: Bloomsbury Methuen Drama, 2016.