Διαφορετικός από τον ιατρικό-ελεγκτικό χαρακτήρα των απαρχών του, ο λόγος για την ψυχανάλυση σήμερα εξελίσσεται σε μια πλούσια δεξαμενή τροφοδότησης κριτικής και ανάλυσης: πολιτικής, κοινωνικής, καλλιτεχνικής και, πάντα, προσωπικής. Με αφορμή το τελευταίο της βιβλίο Η ποίησις των ονείρων (εκδ. Ίκαρος) η ψυχαναλύτρια και συγγραφέας Άννα Ποταμιάνου απαντά σε λίγα ερωτήματα σχετικά με τη δημιουργία, τα όνειρα, την πορεία της ψυχαναλυτικής θεωρίας και το απο-θεραπευμένο τραυματικό μέσα μας.
Κα Ποταμιάνου, στο τελευταίο σας έργο (Η ποίησης των ονείρων, εκδόσεις Ίκαρος) διερευνάτε την σημασία των ονείρων ως μηχανισμό πρόσληψης, θα λέγαμε, της πραγματικότητας, πάνω στην φροϋδική και μεταφροϋδική θεωρία. Μιλήστε μας λίγο για τα συμπεράσματα από την έρευνα σας. Κατ’αρχήν να πω ότι η «Ποίησις των Ονείρων» συγκεντρώνει απορίες, σκέψεις και κάποιες προτάσεις που αφορούν τα όνειρα ως ποιούμενα δηλαδή ως αποτέλεσμα αυτών που πλάθει εκείνος που ονειρεύεται, όταν συναντά τις επιθυμίες που τον κινούν. Αυτό που ενδιαφέρει είναι η πρόσληψις της πραγματικότητος, εσωτερικής και εξωτερικής, από το υποκείμενο που την ζει. Ο τρόπος προσλήψεως πού οδηγεί; Τι παραλείπει; Τι καλεί ;
Ο Freud συνέδεσε τους μηχανισμούς του ονείρου (συμπύκνωση και μετάθεση) με την λογοτεχνική πρακτική, κάτι που επηρέασε αρκετά την καλλιτεχνική παραγωγή και κριτική. Ποια είναι η γνώμη σας για τη σχέση ονείρου και καλλιτεχνικής πρακτικής; Ως προς το ερώτημά σας για την σχέση ονείρου και καλλιτεχνικών διαβημάτων, η γνώμη μου δεν διαφέρει από αυτό που είπε ο Freud, ότι οι συμπυκνώσεις και οι μεταθέσεις συναντώνται στα όνειρα, αλλά και αλλού. Τα λογοτεχνικά κείμενα είναι ένα παράδειγμα.
Για κάποια χρόνια υπήρξατε πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Ποια είναι η γνώμη σας για τη σημασία των συλλογικών επιστημονικών εταιρειών ή ομάδων; Οι Εταιρείες και οι ομάδες εργασίας συγκροτούνται ως απάντησις στην ανάγκη να δημιουργηθούν εστίες οι οποίες να συγκεντρώνουν άτομα με κοινές ανησυχίες και με συγγενή αιτήματα. Η λειτουργία τους παρέχει κάποια βεβαιότητα ότι ο καθένας δεν είναι μόνος, ότι δεν θα μείνει αβοήθητος σε στιγμές ανάγκης και ότι έχει μία κοινή με άλλους πορεία. Θα ήθελα όμως να προσθέσω ότι τα κριτήρια που ισχύουν για την λειτουργία των ομάδων, μπορεί να είναι πολύπλοκα και όχι πάντοτε αθώα προβληματικών διεκδικήσεων. Ας μην ξεχνάμε ότι η Διεθνής Ψυχαναλυτική Εταιρεία συγκροτήθηκε επειδή ο Freud ένιωσε την ανάγκη κάποιου ελέγχου της ψυχαναλυτικής «ανθήσεως». Το εάν πέτυχε τον στόχο του, ή όχι, είναι άλλο θέμα.
Ο ψυχαναλυτής Donald Winnicot αναφερόταν συχνά στην πολύτιμη κλινική εμπειρία του για την εξέλιξη του θεωρητικού έργου. Με βάση τη δική σας κλινική εμπειρία, πιστεύετε ότι η ψυχοθεραπεία στην «πράξη» συμβάλει θετικά στην διαμόρφωση του θεωρητικού έργου κάποιου/κάποιας θεραπευτή/θεραπεύτριας; Θα έλεγα ότι η κλινική εμπειρία συμπληρώνει την θεωρητική γνώση, πολύ συχνά δε και την εμπλουτίζει με νέα στοιχεία εάν ο ψυχοθεραπευτής είναι σε θέση να αξιολογήσει τα δεδομένα της εργασίας του, να τα εντάξει και να τα συνδέσει με όσα ήδη γνωρίζει. Ναι, ο Winnicott μίλησε για την αξία της κλινικής του εμπειρίας, αλλά το έκαναν και πολλοί άλλοι. Πιστεύω ότι κάθε θεραπευτής – με εξαίρεση βέβαια κάποιες περιπτώσεις ψυχοπαθολογίας – επερωτά στην πορεία της εκπαιδεύσεώς του την σύγκλιση θεωρίας και πράξεων και νοιάζεται για το εάν την συναντά στην δουλειά του.
Τα τελευταία χρόνια μεγάλος χώρος δίνεται στην φεμινιστική ψυχαναλυτική προσέγγιση (Julia Kristeva, Bracha Ettinger, Juliet Mitchel) έχοντας ως κεντρικό άξονα την κριτική στο φαλλολογοκεντρικό ψυχαναλυτικό μοντέλο. Ποια πιστεύετε ότι είναι η εξέλιξη αυτής της στροφής; «Μοντέλο» σημαίνει πρότυπο. Είναι η φαλλοκεντρική οπτική πρότυπο χρήσιμο για την κατανόηση και την επαλήθευση δεδομένων στην ψυχανάλυση; Θα έλεγα ότι ως αναφορά στην συμβολική αξία που αποδίδεται στο ανδρικό όργανο με την έννοια του «έχω δύναμη» ή «δεν έχω» και πώς την αποκτώ, η οπτική αυτή δεν θα πάψει να απασχολεί. Ας μην ξεχνάμε την φύση μας· ο καθένας θέλει να έχει και να είναι όσα έχουν και όσα δεν έχουν οι άλλοι. Όμως η υπογράμμισις από την ψυχαναλυτική σκέψη της σημασίας των διαφορών των δυο φύλων ασφαλώς έχει φωτίσει αλλιώς την προβληματική που προανέφερα. Παράδειγμα η επισήμανσις της μητρικής αυθεντίας· οι αλλαγές στην άσκηση του πατρικού ρόλου· η αναγνώρισις του «όλα δεν είναι δυνατά» που αφορά και τα δυο φύλα. Οι αλλαγές στον φωτισμό δεν εξαλείφουν βέβαια τις συγκρίσεις και διεκδικήσεις ή τις φαντασιωσικές πραγματώσεις. Αλλάζουν όμως την διευθέτηση των θεμάτων μέσα μας και τους χειρισμούς μας στην ζωή.
Θα μπορούσατε να περιγράψετε με εικόνα τι σημαίνει για εσάς το τραύμα και η θεραπεία ενός θεραπευόμενου; Και αν ναι, πέφτοντας σε ένα στοχαστικό ερώτημα, υπάρχει θεραπεία; Το αίτημα περιγραφής με μία εικόνα του τραύματος και της θεραπείας, δεν μου είναι σαφές. Το τραύμα είναι ένα βίωμα, βίωμα δυσβάσταχτο, οδυνηρό. Η θεραπευτική προσέγγισις του τραύματος σημαίνει αναγνώριση μιας εμπειρίας που δεν είναι πάντοτε συνειδητή, αποδοχή της εμπειρίας και αντοχή. Θεραπεία σημαίνει ότι μπορώ να ζήσω με αυτό που αισθάνθηκα ως πλήγμα· δεν με συνθλίβει, δεν με καταστρέφει. Ίσως βαραίνει μέσα μου η γνώσις του, αλλά δεν εμποδίζει την πορεία μου.
Κλείνοντας, τι σημαίνει για εσάς, η δημιουργία, σήμερα; Δημιουργία σημαίνει για εμένα αναμέτρηση με το άγνωστο, χρήση γνώσεων και τόλμημα συνθέσεως. Οι δημιουργικές δυνατότητες του ατόμου διαμορφώνουν τόσο τις συναλλαγές του με τον εξωτερικό κόσμο, όσο και την δυναμική της εσωτερικής του πραγματικότητος. Η ονειρική «ποίησις» είναι δημιουργία, κατασκευή που πλάθει ο καθένας με τα δεδομένα τα οποία διαθέτει και που επηρεάζει, είτε το ξέρομε είτε όχι, το πώς διατρέχομε την ζωή μας. Αλλά θα επαναλάβω κάτι που έχω ξαναπεί. Η κατάφασις του Εγώ σε όσα του ανήκουν αναδεικνύεται μόνον εάν το αντικείμενο συνειδητοποιήσει τις εναλλασσόμενες κινήσεις που το διέπουν, κινήσεις συνδέσεων και αποσυνδέσεων, συνθέσεων και διασκορπισμών, τάξεως και αταξίας. Ο άνθρωπος δεν αναζητεί μόνον την ευχαρίστηση και οι δυνατότητές του για αλλαγές δεν είναι απεριόριστες. Ωστόσο απεριόριστες είναι οι προσπάθειες του να υπερβεί τους περιορισμούς. Το τι «ποιεί», δηλαδή το τι δημιουργεί ο καθείς στα όνειρα του, αποτελεί αδιάψευστη γι’ αυτό μαρτυρία.